Fundi i rritjes ekonomike

Perkthim nga libri “The end of growth” i Richard Heinberg, publikuar  me pjesë në sitin http://www.postcarbon.org. Libri shpjegon me hollësi shkaqet e krizës ekonomike.

Hyrje: Normaliteti i ri

Prezumimi kryesor i këtij libri është po aq i thjeshtë sa dhe befasues: Zhvillimi ekonomik, siç e kemi njohur, ka mbaruar. Këtu me zhvillim ekonomik kuptojmë rritjen e përmasave të ekonomisë (ekonomi që u shërben gjithmonë e më shumë njerëzve; me gjithmonë e më shumë para) dhe rritjen e sasive të energjisë, të mirave materiale brenda saj.

Kriza ekonomike që filloi në vitin 2007-2008 ka qenë sa e parashikueshme aq dhe e pashmangshme. Kjo krizë shënon një kthesë të thellë, të përhershme pas disa dekadash zhvillim- pas një periudhe kur ekonomistët përhapën mendësinë e gabuar se rritja ekonomike e vazhdueshme është e nevojshme dhe e mundur për tu arritur. Tashmë janë krijuar pengesa të pakapërcyeshme ndaj rritjes së mëtejshme ekonomike dhe bota po përplaset me këto pengesa.
Kjo nuk do të thotë se SHBA-ja ose bota nuk do të kenë më një tremujor apo vit tjetër me rritje ndaj periudhës së mëparshme. Por nëse shikojmë trendin e përgjithshëm të ekonomisë  (të matur në prodhim dhe konsum të mirash materiale) ky trend do të jetë i sheshuar ose në rënie, jo në rritje, që këtej e tutje.

Nuk do të jetë e pamundur për një rajon, shtet, ose biznes që të vazhdojnë të rriten dhe për ca kohë. Disa do të vazhdojnë dhe për një farë kohe. Por nëse shikojmë më thellë kjo rritje do të arrihet në kurriz të rajoneve, shteteve dhe bizneseve të tjera. Që këtej e tutje do të ketë vetëm zhvillim relativ: ekonomia botërore është në një lojë me shumatore 0, ku torta për tu ndarë midis fituesve është gjithmonë e më e vogël.

Përse nuk do të ketë më rritje?

Shumë ekspertë financiarë fajësojnë problemet e thella brenda ekonomive-përfshirë borxhet e mëdha, të pa-rikthyeshme, publike dhe private, si dhe plasjen e flluskës së pasurive të paluajtshmë—si kërcënime aktuale për rimëkëmbjen e rritjes ekonomike. Prezumimi zakonisht është se kur këto probleme të zgjidhen rritja ekonomike do të mund të rifillojë. Por të ashtëquajturit ekspertë zakonisht nuk marrin parasysh faktorët jashtë ekonomisë, faktorë të cilët e bëjnë ri-fillimin e rritjes ekonomike të pamundur. Kjo nuk është një gjendje e përkohshme, por është e përhershme.

Gjithsej, siç do të shpjegojmë dhe në kapitujt në vijim, ka 3 faktorë kryesorë që pengojnë rritjen e mëtejshme ekonomike:

• Shterimi i burimeve të rëndësishme natyrore, përfshirë burimet fosile dhe mineralet;
• Shtimi i degradimit ambjental si pasojë e nxjerrjes dhe përdorimit të burimeve natyrore (përfshirë përdorimin e burimeve fosile). Degradimi ambjental sjell kosto gjithmonë e në rritje si direkte, ashtu dhe indirekte për shkak të përpjekjeve për shmangjen dhe pastrimin e ndohtjes, dhe
• Tronditjet financiare për shkak të paaftësisë së sistemeve tona aktuale monetare, bankare dhe të investimeve, që të përshtaten ndaj pakësimit të burimeve natyrore dhe rritjes galopante të kostove ambjentale. Si dhe për shkak të paaftësisë së këtyre sistemeve që të paguajnë borxhet e jashtëzakonshme publike dhe private që janë krijuar gjatë 2-3 dekadave të kaluara.

Tendenca e analistëve financiarë është që të fokusohen në faktorin e fundit , por në fakt mund të tregohen me mijëra shembuj të viteve të fundit të cilat ilustrojnë se si këta tre faktorë kanë ndërvepruar me njëri-tjetrin dhe po japin fuqishëm efektet e tyre.

Psh.: katastrofa e derdhjes së naftës në vitin 2010 në SHBA, Gjiri i Meksikës. BP-ja po shponte për naftë në ujëra të thella në Gjirin e Meksikës dhe kjo tregon një tendencë globale: bota nuk rrezikohet nga mbarimi i naftës së afërmi, por shumë pak naftë po zbulohet në zonat afër bregut, ku shpimi dhe nxjerrja janë dhe me kosto më të ulët. Zonat afër bregut janë të eksploruara dhe fushat naftëmbajtëse të tyre janë duke shteruar. Sipas Agjensisë Ndërkombëtare të Energjisë, rreth 40% e prodhimi botëror të naftës do të vijë nga rajonet në det të thellë. Pra, industria e naftës, që të vazhdojë furnizimin me naftë do të detyrohet të mbajë platforma në ujëra të thella të oqeanit, megjithë kostot, rreziqet dhe vështirësitë. Kjo do të thotë shtrenjtim i naftës.

Pasojat në ambjent të rrjedhjes së naftës në Deepwater Horizon ishin të rënda. As SHBA, as industria e naftës nuk mund ti lejojnë vetes një aksident tjetër të përmasave të tilla. Prandaj në vitin 2010 administrata Obama miratoi një moratorium për shpimet në det të thellë në Gjirin e Meksikës dhe është duke krijuar rregulla të reja shpimi. Kurse shtetet e tjera filluan të rishikonin rregullat e tyre mbi ekplorimin në det. Kjo do të mundësojë pakësimin e rreziqeve për fatkeqësi të tilla të mëdha, por do të shtojë kostot e biznesit dhe të prodhimit të naftës.

Aksidenti gjithashtu tregon në një farë mase efektin negativ që kanë në institucionet financiare shterimi i burimeve dhe dëmtimi i ambjentit. Kompanitë e sigurimeve janë shtrënguar të rrisin premiumet e sigurimit për aktivitetet e shpimeve në det, kurse industria e peshkimit në Gjirin e Meksikës është dëmtuar rëndë. Një pjesë e dëmeve ekonomike u mbuluan nga BP. Kjo e fundit u detyrua të riorganizohet dhe aksionet e saj humbën vlerë në bursa, investitorët në këto aksione gjithashtu pësuan humbje. Problemet financiare të BP-së ndikuan në fondet britanike të pensioneve të cilat kishin investuar në BP.

Kjo që treguam është vetëm një ngjarje-një ngjarje spektakolare. Po të ishte një problem i izoluar, ekonomia mund të rimerrte veten. Por po shohim, dhe do të shohim, një sërë fatkeqësish natyrore dhe ekonomike, në pamje të parë të pavarura nga njëra tjetra-të cilat do të avullojnë rritjen ekonomike në shumë mënyra. Këto përfshijnë ndër të tjera:

• Ndryshimet klimatike që do shkaktojnë thatësira rajonale, përmbytje, madje dhe kriza buke;
• Pakësimin e ujit dhe energjisë; dhe
• Falimentime në rradhë të bankave, bizneseve, si dhe shitje të shtëpive të hipotekuara.

Secila prej këtyre trajtohet si problem më vete, problem për tu zgjidhur që ti rikthehemi normalitetit. Por këto janë probleme të ndërlidhura, sepse janë probleme të një popullsie njerëzore në rritje që përpiqet të rrisë konsumin për frymë të burimeve të shterueshme (përfshirë dhe burimet fosile, të cilat janë të parinovueshme dhe kontribuojnë në ndryshimin e klimës). E gjithë kjo po ndodh në një planet të fundëm dhe të brishtë.

Ndërkohë, dekada të tëra grumbullimi borxhesh kanë krijuar kushtet për një kolaps financiar të rrallë- i cili po shpaloset rreth nesh dhe është në gjendje të krijojë pakënaqësi të madhe politike dhe vuajtje njerëzore.

Rezultati: po shikojmë stuhinë perfekte të krizave në ardhje të cilat së bashku përfaqësojnë një çast vendimtar në historinë e species sonë. Ne jemi dëshmitarë dhe pjesëmarrës të tranzicionit nga dekada rritjeje ekonomike në dekada kontraksioni ekonomik.

Përse ka kaq shumë rëndësi rritja?
Gjatë 2-3 shekujve të kaluar rritja ka qenë pothuajse metri i vetëm i mirëqënies ekonomike. Kur ekonomia rritej, punësimi rritej dhe investimet sillnin më shumë të ardhura. Kur ekonomia ndërpriste përkohësisht rritjen, siç ndodhi gjatë depresionit të madh, financat sëmureshin.

Gjatë gjithë kësaj periudhe, popullsia e botës është rritur-nga më pak se 2 miliard njerëz në vitin 1900 në 7 miliard njerëz sot. Dhe po shtojmë 70 milion “konsumatorë” të rinj çdo vit. Kjo i jep më shumë rëndësi rritjes së mëtejshme: nëse ekonomia do të jetë në stanjacion, do të qarkullojnë më pak të mira materiale për frymë.

Rritja ekonomike ka shërbyer për “zhvillimin” e ekonomive më të varfëra të botës; pa rritje ndoshta me qindra miliona, apo miliarda njerëz nuk do të arrijnë as versionin më të thjeshtë të jetesës konsumeriste që gëzojnë popujt në vendet e industrializuara të botës.

Së fundmi, ne kemi krijuar sisteme monetare dhe financiare të cilat e kanë domosdoshmëri rritjen. Për sa kohë ekonomia është në rritje, që do të thotë ka më shumë para dhe kredi, pritshmëritë janë të larta, njerëzit blejnë më shumë të mira, bizneset marrin më shumë borxhe dhe interesi mbi borxhet  shlyhet me lehtësi.

Por nëse në sistem nuk futet më shumë para e re, interesi mbi kreditë në shlyerje nuk arrihet të paguhet. Si rezultat borxhet e këqija shumëfishohen, humben vende pune, ulen të ardhurat dhe pakësohet konsumi-kjo bën që bizneset të marrin më pak borxhe dhe në ekonomi të hyjë edhe më pak para. Ky është një rreth vicioz fidbeku pozitiv i cili pasi ka filluar ndërpritet me vështirësi.

Me fjalë të tjera, ekonomia nuk arrin një gjendje stabiliteti ose neutrale: ka ose rritje, ose reçesion. Dhe “reçesioni” është një eufemizëm për Depresionin-një periudhë e gjatë papunësie, ekzekutimi pronash, borxhesh të këqija dhe falimentimesh.
Jemi mësuar kaq shumë me rritjen saqë kemi harruar se është një fenomen që ka ndodhur vetëm së fundmi.

Gjatë mijëravjeçarëve të kaluar, kur perandoritë ngriheshin dhe binin, ekonomitë lokale rriteshin dhe zvogëloheshin-por aktiviteti ekonomik botëror u zgjerua gradualisht, me intervale të rregullta prapakthimi. Por me revolucionin e burimeve fosile të 2 shekujve të kaluar, kemi parë një rritje që ka shpejtësi dhe përmasa të papara në historinë njerëzore. Ne shfrytëzuam energjinë e qymyrit, naftës dhe gazit natyror për të ndërtuar dhe punuar makinat, kamionët, autostradat, aeroportet, aeroplanët dhe rrjetet elektrike-të gjitha karakteristike për shoqërinë moderne industriale. Përmes proçesit të papërsëritshëm të nxjerrjes dhe djegjes së energjisë diellore të ruajtur në burime fosile gjatë qindra miliona vjetëve, ne ndërtuam një makinë që për një moment të shkurtër, të shkëlqyer, dukej si makina e rritjes së përjetshme. Ne menduam se kjo situatë e jashtëzakonshme është e rëndomtë, normale.
Por me përfundimin e epokës së burimeve të lira dhe të bollshme fosile, arësyetimet tona për rritje të vazhdueshme janë duke u tronditur.

Fundi i rritjes është shumë i rëndësishëm në fakt. Ai kupton fundin e një epoke, dhe të mënyrave tona aktuale të organizimit të ekonomisë, politikës dhe të jetës së përditshme. Pa rritje, do të na duhet pothuaj rikrijojmë jetën e njeriut mbi Tokë.

Ka rëndësi të kuptojmë rëndësinë e këtij momenti historik: nëse kemi arritur vërtet fundin e epokës së rritjes ekonomike të bazuar mbi burimet fosile, atëhere përpjekjet e politikanëve për rritje ekonomike janë iluzione. Nëse udhëheqësit botërorë nuk kuptojnë situatën e vërtetë atëhere me shumë mundësi do të vonojnë krijimin e infrastrukturës mbështetëse që do të bëjë të mundur mbijetesën në një ekonomi jo në rritje. Dhe pothuaj me siguri nuk do të arrijnë të bëjnë ndryshimet e nevojshme, radikale në sistemet monetare, financiare, të ushqimit dhe të transportit.

Për pasojë çfarë mund të ishte një periudhë e dhimbshme por e përballueshme adaptimi mund të bëhet tragjedia më e madhe e historisë. Mund të mbijetojmë fundin e rritjes, por vetëm nëse kuptojmë dhe veprojmë siç duhet.

Por a nuk është rritja normale?

Ekonomitë janë sisteme, dhe si të tilla ato, deri në një farë mase ndjekin rregulla të ngjashme me sistemet biologjike. Bimët dhe kafshët kanë prirje të rriten shpejt kur janë të reja, por arrijnë përmasa pak a shumë të qëndrueshme kur piqen. Tek organizmat shpejtësia e rritjes kontrollohet nga gjenet si dhe nga disponueshmëria e ushqimit.

Në ekonomi rritja është e lidhur me planifikimin ekonomik si dhe me disponueshmërinë e burimeve-kryesisht të burimeve energjitike (“ushqimi” për sistemin industrial), dhe të kredive (“oksigjeni” për ekonominë).

Gjatë shekullit të 19-të dhe të 20-të, aksesi në rritje ndaj burimeve të lira dhe të bollshme të burimeve fosile mundësoi një rritje të shpejtë ekonomike. Planifikuesit e ekonomisë filluan ta konsiderojnë këtë situatë si të zakonshme. Sistemet financiare e interpretuan pritshmërinë e rritjes si një premtim për fitime nga investimet.

Por njësoj si organizmat që nuk rriten më, edhe ekonomitë duhet të mbërrijnë në një fazë të tillë. Edhe nëse planifikuesit (ekuivalenti i DNA-së në shoqëri) kërkojnë më shumë rritje, arrin një moment që sasi në rritje të ushqimit dhe oksigjenit nuk janë më të disponueshme. Gjithashtu mund të ndodhë që mbeturinat industriale të grumbullohen në masë të tillë saqë sistemet biologjike mbi të cilat mbështetet aktiviteti ekonomik (si psh. pyjet, bimësia dhe trupat e njerëzve) të helmohen.

Por shumë ekonomistë nuk e mendojnë kështu. Kjo sepse teoritë aktuale ekonomike u formuluan gjatë periudhës historike të pazakonshme të rritjes ekonomike, periudhë e cila po përfundon. Ekonomistët thjesht përgjithësojnë nisur nga eksperienca e tyre: ata nisen nga dekadat e rritjes në të kaluarën dhe e projektojnë eksperiencën në të ardhmen. Për më tepër, ata gjejnë mënyra për të shpjeguar përse ekonomitë e tregut janë imune ndaj limiteve të cilave u nënshtrohen sistemet në natyrë: dy shpjegimet kryesore janë zëvendësimi dhe efiçenca.

Nëse një burim i dobishëm pakësohet çmimi i tij do të rritet dhe kjo do të nxisë përdoruesit që ta zëvendësojnë. Psh. nëse nafta shtrenjtohet shumë, kompanitë e naftës mund të fillojnë të prodhojnë naftë nga qymyri. Ose mund të zhvillojnë burime të tjera energjie, të cilat ende nuk njihen sot. Ekonomistët teorizojnë se ky proçes i zëvendësimit mund të vazhdojë përjetësisht. Është pjesë e magjisë së tregut të lirë.

Efiçencë në rritje do të thotë të arrish më shumë duke përdorur më pak. Në SHBA numri i dollarëve të prodhuar në ekonomi për çdo njësi energjie të shpenzuar, e rregulluar me inflacionin, është rritur vazhdimisht gjatë dekadave të kaluara (sasia e energjisë, e llogaritur në Njësi Termale Britanike, e nevojshme për prodhimin e një dollari GDP, ra nga rreth 20,000 në vitin 1949 në 8,500 në vitin 2008). Efiçenca pjesërisht është rritur për shkak të transferimit të aktivitetit prodhues në shtete të tjera- të cilat djegin qymyr, naftë, apo gaz natyror që të prodhojnë mallrat e konsumuara prej nesh (nëse do të prodhonim atletet, LCD-të tona ajo energji do të digjej këtu). Gjithashtu ekonomistët argumentojnë dhe me një tjetër lloj efiçence, e cila ka më pak lidhje direkte me energjinë: me proçesin e identifikimit të burimeve më të lira të materialeve  dhe të vendeve ku punëtorët janë më produktivë dhe punojnë për rroga më të ulëta. Me rritjen e efiçencës, përdorim më pak-energji, burime, punë krahu, ose para- për të arritur më shumë. Kjo mundëson rritjen.

Gjetja e zëvendësuesve të burimeve në shterim dhe rritja e efiçencës janë pa dyshim strategji të mira përshtatjeje të ekonomive të tregut. Megjithatë, mbetet pyetja se për sa kohë mund të vazhdojnë të funksionojnë këto strategji në botën reale-e cila nuk komandohet dhe aq nga ligjet e ekonomisë sesa nga ligjet e fizikës. Në botën e vërtetë disa gjëra nuk kanë zëvendësues, ose zëvendësuesit janë shumë të shtrenjtë, ose nuk funksionojnë kaq mirë, ose nuk prodhohen dot kaq shpejt. Kurse efiçenca i nënshtrohet ligjit të pakësimit të përfitimeve: rritjet fillestare në efiçencë bëhen me lehtësi, lirë, por çdo rritje e mëtejshme kushton më shumë, derisa rritja e efiçencës bëhet e paleverdisshme.

Në fund të fundit, nuk mund të transferojmë 100% të prodhimit, nuk mund të transportojmë mallrat me zero energji, dhe nuk mund të punësojmë pa rrogë dhe të presim që të punësuarit të blejnë mallrat tona.

Ndryshe nga ekonomistët, shumica e fizikanëve e kuptojnë se rritja brenda një sistemi funksional dhe me kufij duhet të ndërpritet dikur.

Matematika e thjeshtë e rritjes

Parimisht, argumenti se rritja ekonomike mbaron një ditë është i vetëkuptueshëm. Nëse një sasi rritet rregullisht me një përqindje të caktuar fikse çdo vit, sasia do të dyfishohet çdo disa vjet. Sa më e e madhe shpejtësia e rritjes aq më i shpejtë dyfishimi. Një metodë e përafërt e llogaritjes së kohës së dyfishimit është rregulli i 70-ës: nëse ndajmë 70-ën me shpejtësinë e rritjes në përqindje marrim kohën e përafërt të nevojshme për dyfishimin e sasisë. Nëse shpejtësia e rritjes është 2 % në vit dyfishimi do të ndodhë brenda 35 vjetëve. Kur rritja është 5% në vit dyfishimi ndodh brenda vetëm 14 vjetëve. Nëse doni ta llogarisni më saktë mund të përdorni butonin Y^x në makinën e llogaritjes, por dhe rregulli i 70-ës mjafton në shumicën e rasteve.

Ja një shembull konkret: Gjatë 2 shekujve të kaluar popullsia është rritur me shpejtësi me nga më pak se 1 % deri në 2 % në vit. Në vitin 1800 popullsia botërore ishte rreth 1 miliard. Në vitin 1930 u dyfishua në 2 miliard. Vetëm 30 vite më vonë (në vitin 1960) u dyfishua prapë në 4 miliard. Aktualisht është duke u dyfishuar prapë, drejt 8 miliard njerëzve, që pritet të ndodhë në vitin 2025. Askush nuk pretendon që popullsia njerëzore të vazhdojë të rritet për shekuj në të ardhmen. Përfytyroni nëse do të ndodhte një gjë e tillë-nëse psh. do të rritej me 1.3 % në vit (shpejtësia e rritjes në vitin 2000). Në vitin 2780 do të kishte 148 trilion njerëz në tokë- një person për çdo metër katror tokë.

Sigurisht që nuk do të ndodhë.

Në natyrë rritja, herët ose vonë, gjithmonë përplaset me pengesa të pakapërcyeshme. Nëse gjallesat zbulojnë se ka më shumë ushqim numri i tyre do të rritet dhe do të shfrytëzojë kaloritë shtesë-kjo do të shkaktojë pakësimin nga konsumimi i burimeve ushqimore si dhe shtimin e grabitqarëve që ushqehen me këto gjallesa (më shumë ushqim dhe për ta!).

Bumet e popullimit (ose periudhat e rritjes së shpejtë) gjithmonë ndiqen nga rënie drastike dhe vdekje në masë. Gjithmonë.

Ja dhe një shembull tjetër konkret. Në vitet e fundit ekonomia e Kinës është rritur me 8% a më shumë në vit, që do të thotë se dyfishohet çdo 10 vjet. Në fakt, Kina konsumon dy herë më shumë qymyr tani se 1 dekadë më parë-njësoj dhe përsa i përket mineraleve të hekurit dhe naftës. Tani Kina ka 4 herë më shumë autostrada se më parë, dhe pothuaj 5 herë më shumë makina. Për sa kohë mund të vazhdojë kjo? Sa herë mund të ndodhë dyfishimi përpara se Kina të ketë shfrytëzuar burimet e saj kryesore-apo përpara se të ketë thënë mjaft? Pyetja është e vështirë të përgjigjet, por duhet të përgjigjet.

Ky diskutim ka implikime shumë konkrete, sepse ekonomia nuk është një koncept abstrakt. Ekonomia përcakton nëse jetojmë në luks apo mjerim, nëse kemi bukë apo vdesim urie. Nëse rritja ekonomike përfundon çdokush do të jetë i prekur dhe shoqërisë do ti duhen vite për t’ju përshtatur realitetit të ri. Prandaj ka rëndësi të dimë nëse fundi i rritjes është i afërt apo nuk do të ndodhë së shpejti.

Fundi i rritjes nuk duhet të na befasojë

Idea se rritja do të ngecë dikur në këtë shekull nuk është e re. Në vitin 1972, një libër i quajtur “Kufizimet e rritjes” bëri bujë dhe ndër librat për ambjentin u bë libri më i shitur i të gjitha kohërave.

Libri, i cili raportoi përpjekjet e para për përdorimin e kompjuterave në modelimin e ndërveprimeve midis burimeve, konsumit, dhe popullsisë, ishte gjithashtu i pari studim i rëndësishëm shkencor që vuri në pyetje prezumimin se rritja ekonomike mund dhe do të  vazhdojë pak a shumë e pandërprerë në të ardhmen.

Ideja në atë kohë ishte heretike-dhe akoma është. Ideja se rritja nuk mund të rritet dhe nuk do të rritet përtej një caku të caktuar i shqetësonte shumë disa qarqe, dhe shpejt libri “u diskretitua” nga interesat e biznesit që përkrahnin rritjen. Në fakt ky “diskretitim” vetëm sa nxorri nga konteksti disa të dhëna të librit dhe i quajti parashikime, që në fakt nuk ishin, dhe pretendoi se parashikimet nuk u realizuan. Hileja u zbulua shpejt, por kundërshtimet zakonisht nuk marrin aq publicitet sa akuzat, kështu sot me miliona njerëz besojnë gabimisht se libri ka kohë që është diskretituar. Në fakt skenarët e parashikuar nga libri kanë qenë në përputhje me faktet e deritanishme. (Një studim i fundit nga Organizata e Kërkimit Shkencor dhe Teknologjik Australian konkludon se, “Analiza jonë e të dhënave të më shumë se 30 viteve tregon se këto të dhëna përputhen mirë me parashikimet kryesore të skenarit sizakonisht të librit “Kufizimet e rritjes”…”).

Autorët përdorën të dhënat e rritjes së popullsisë botërore, trendet e konsumit, si dhe të dhëna nga burime të tjera të rëndësishme, i futën në programin kompjuterik, dhe konkluduan se fundi i rritjes do të vinte diku midis 2010 dhe 2050.  Prodhimi industrial dhe prodhimi ushqimor si rezultat do të pakësoheshin dhe popullsia do të binte në numër.

Skenari i librit “Kufizimet e rritjes” është rindërtuar disa herë gjatë viteve pas publikimit, duke përdorur softuer më të sofistikuar dhe të dhëna më të fundit. Në çdo testim rezultati ka qenë i ngjashëm (Lexo “Kufizimet e rritjes: Të rejat pas 30 vjetësh”.)

Skenari i pikut të naftës

Sikurse e përmendëm, në këtë libër do të argumentoj se rritja ka përfunduar për shkak të konvergjencës së 3 faktorëve —pakësimi i burimeve natyrore, degradimi i ambjentit dhe dështimi i sistemeve ekonomike dhe financiare. Megjithatë një faktor ka rol kyç në dhënien fund të rritjes. Kjo është nafta.

Nafta ka një vend kyç në botën moderne-në transport, bujqësi, industritë kimike dhe të lëndëve të para. Revolucioni Industrial ka qenë në fakt Revolucioni i Burimeve Fosile dhe i gjithë fenomeni i rritjes së vazhdueshme ekonomike-përfshirë zhvillimi i institucioneve financiare që lehtësojnë rritjen, si psh. bankat—është mbështetur në burimet në rritje të energjisë së lirë. Rritja kërkon më shumë prodhim, më shumë tregëti,  më shumë transport, dhe këto kërkojnë më shumë energji. Kjo do të thotë se nëse burimet e energjisë nuk mund të shtohen dhe energjia shtrenjtohet ndjeshëm, rritja ekonomike do të ndërpritet dhe sistemet financiare të bazuara mbi prespektivën e rritjes së vazhdueshme do të falimentojnë.

Që në vitin 1998, gjeologët e naftës Colin Campbell dhe Jean Laherrère po diskutonin një skenar të pikut të naftës si vijon: Aty rreth vitit 2010, furnizime të pandryshueshme ose në rënie të naftës do të shkaktojnë çmime në rritje ose më të paqëndrueshme të naftës dhe kjo do të precipitojë një rënie të ekonomisë botërore. Kjo rënie e shpejtë do të shkaktojë pakësim të madh të nevojës për energji, si pasojë çmimet e naftës do të bien; por sapo ekonomia të rimarrë veten kërkesa për naftë do të rritet, çmimet do të rriten prapë, dhe si pasojë ekonomia do të vuajë prapë. Ky cikël do të vazhdojë, ku çdo fazë e mëtejshme rikuperimi do të jetë më e dobët dhe më e shkurtër, derisa ekonomia të shkatërrohet. Sistemet financiare të ndërtuara mbi premisën e rritjes së vazhdueshme do të falimentojnë dhe do të shkaktojnë më shumë probleme në shoqëri sesa vetë rritjet e çmimit të naftës .

Ndërkohë çmimet e paqëndrueshme të naftës do të stresojnë investimet në energji alternative: një vit nafta do të jetë aq e shtrenjtë saqë çdo burim tjetër energjie do të duket i leverdisshëm; kurse vitin tjetër çmimi i naftës do të ulet aq shumë sa konsumatorët e energjisë do ti rikthehen konsumit të saj dhe investimet në burime alternative do të bëhen të paleverdisshme. Çmimet e ulëta të naftës do të dekurajojnë eksplorimet për më shumë naftë, prandaj do të përkeqësojnë problemet e ardhshme të furnizimit me naftë. Kapitali për investim do të gjendet me vështirësi sepse bankat do të kenë falimentuar për shkak të kolapsit ekonomik, kurse qeveritë do të jenë të pafuqishme për shkak të pakësimit të të ardhurave nga tatimet. Konkurrenca ndërkombëtare për naftën në pakësim mund të çojë drejt luftërave midis vendeve importuese të naftës, midis importuesve dhe eksportuesve dhe midis fraksioneve rivale brenda eksportuesve.

Në vitet që pasuan këtë publikim të Campbell-it dhe Laherrère-it, shumë specialistë pretenduan se teknologjitë e reja të nxjerrjes së naftës do të rrisnin sasinë e prodhuar të naftës nga çdo pus naftënxjerrës, dhe se rezervat gjigande të burimeve alternative fosile  (kryesisht rërat bituminoze) do të shfrytëzoheshin për të zëvendësuar në vazhdimësi naftën e zakonshme. Kështu piku i paevitueshëm i naftës do të shtyhej për disa dekada. Pati nga ata që pretenduan se piku i naftës nuk do të përbënte problem edhe nëse ndodhte së afërmi, sepse tregu do të gjente burime të tjera energjie dhe mundësi të tjera transporti në kohën e duhur-qoftë në formën e makinave elektrike, të hidrogjenit, apo të karburantit të lëngshëm të prodhuar nga qymyri.

Ngjarjet në vitet në vazhdim duket se mbështetën tezën e pikut të naftës dhe hodhën poshtë pikëpamjet e optimistëve. Çmimet e naftës filluan të ngrihen shpejt-për arësye totalisht të parashikueshme: zbulimet e fushave të reja naftëmbajtëse po vazhdonin të pakësoheshin. Fushat e reja të zbuluara ishin më të vështira dhe të kushtueshme për tu shfrytëzuar se ato të zbuluara vitet e mëparshme. Më shumë prodhues të naftës po arrinin pikun e sasive të nxjerra dhe po prodhonin më pak pavarësisht përpjekjeve për të mbajtur nivelin e prodhimit duke përdorur teknologji të lartë dhe të shtrenjtë si psh. injeksionin e ujit, të azotit apo CO2 për të shtrënguar më shumë naftë jashtë fushave naftëmbajtëse. Shpejtësia e pakësimit të prodhimit në fushat e vjetra, supergjigande naftëmbajtëse, të cilat japin dhe pjesën më të madhe të prodhimit botëror të naftës, është rritur. Prodhimi i karburanteve të lëngshëm nga rërat bituminoze është rritur ngadalë, kurse shfrytëzimi i shisteve argjilore ka mbetur një premtim për tu plotësuar në të ardhmen e largët.

Nga teoria e frikshme në realitetin edhe më të frikshëm

Në vitin 2008 skenari i pikut të naftës u realizua. Prodhimi botëror i naftës nuk kishte ndryshuar që pas 2005-ës dhe çmimet e naftës ishin rritur mjaft. Në vitin 2008 çmimi i një barrele naftë shkoi pothuajse 150 USD—50% më i lartë (në shifra të rregulluara me inflacionin) se rritjet e çmimit të viteve 70 të cilat shkaktuan reçesionin më të keq që pas Luftës së II-të Botërore. Në verën e 2008-s industria e automjeteve, industria e kamionave, e anijeve ndërkombëtare, bujqësia dhe aviacioni ishin të gjitha në marramëndje.

Por ajo që ndodhi më pas e tërhoqi kaq shumë vëmendjen e botës saqë çmimet e naftës u harruan: në shtator 2008, sistemi financiar botëror pothuajse u shemb. Arësyet për këtë krizë të papritur, të fortë dukej se ishin fllucka e ndërtimit,mungesa e rregullimit të duhur të bankave, mbipërdorimi i instrumentave financiarë të çuditshëm të cilat pothuaj asnjëri nuk i kuptonte. Megjithatë rritja e  çmimit të naftës kishte luajtur një rol kritik (megjithëse të nënvleftësuar) në nisjen e shembjes ekonomike (lexo dhe kapitullin “Reçesion i përkohshëm apo fundi i rritjes?”)

Menjëherë pas eksperiencës pothuaj fatale të financave botërore, si skenari i pikut të naftës i propozuar një dekadë më parë ashtu dhe skenari i parashikuar nga “Kufizimet e rritjes” i vitit 1972 dukeshin çuditërisht të konfirmuar me një saktësi të frikshme. Tregëtia globale po falimentonte. Kompanitë më të mëdha botërore të prodhimit të automjeteve ishin në koma. Industria e fluturimeve e SHBA-së u zvogëlua me 25%. Trazirat për bukën po përhapeshin në vende të varfëra në të gjithë botën. Luftërat e gjata në Irak (vendi i dytë në botë për nga madhësia e rezervave të naftës) dhe në Afganistan (vendi ku mendohet të kalojnë rrjete tubacioni gazi dhe nafte) vazhduan të gjakosin arkivolët e vendit më importues të naftës.

Ndërkohë, debati mbi veprimin ndaj ngrohjes globale tregon inercinë politike që po e çon botën drejt katastroftës tashmë që prej viteve 70. Tashmë është bërë e qartë për çdo person me një edukim dhe inteligjencë modeste se bota ka 2 arësye të forta, urgjente për të përfunduar konsumin e burimeve fosile: kërcënimi nga katastrofa klimatike dhe nga pakësimi i furnizimit me naftë. E megjithatë ne konferencën e klimës në Kopenhagen në Dhjetor 2009, prioritetet e kombeve konsumatore të naftës ishin: emetimet e karbonit duhet të pakësohen, vartësia nga burimet fosile gjithashtu, por vetëm nëse kjo nuk do të kërcënonte rritjen ekonomike.

Përbërësi financiar i reçesionit ekonomik

Rritja po pakësohet për shkak të burimeve të kufizuara dhe të degradimit të ambjentit, por dhimbja që qytetarët e zakonshëm po ndjejnë duket se vjen nga një drejtim krejtësisht i kundërt: nga humbja e vendeve të punës dhe nga rënia e çmimeve të pasurive të paluajtshme.

Sikurse do të shohim në kapitujt 1 dhe 2, parashikimet në dekadat e mëparshme për rritje të vazhdueshme çuan në sasi të jashtëzakonshme borxhi privat dhe publik. Amerikanët nuk po pasuroheshin më nga shpikjet dhe prodhimi i mallrave, por nga shitje-blerja e shtëpive,  nga kalimi i fondeve nga një investim në tjetrin, apo nga komisionet e transaksioneve, njësoj si të tjerët.

Në fillim të shekullit të ri ekonomia botërore po kalonte nga një flluckë në tjetrën: fllucka e ekonomive të Azisë, fllucka e Internetit, fllucka e pasurive të paluajtshme. Të gjithë e dinin se këto fllucka një ditë do të plasnin, siç bëjnë flluckat, por investitorët “e zgjuar” shpresonin të hynin në valle sa më shpejt, dhe të dilnin sa më shpejt që të përfitonin shumë dhe të shmangnin plasjen e flluckës.
Në vitet manjakale të 2002-2006 me miliona amerikanë shfrytëzuan rritjen e çmimeve të pasurive të paluajtshme për të rritur të ardhurat, duke i kthyer shtëpitë në ATM (po përdor një shprehje të modës në atë kohë). Pronarët ndjeheshin të sigurtë të merrnin kredi për rikonstruksionin e shtëpive, kurse bankat ndjeheshin të sigurta në dhënien e kredive të reja, për sa kohë çmimet vazhdonin të rriteshin. Ndërkohë magjistarët e Uoll Stritit po gjenin mënyra për shndërrimin e kredive hipotekore të dyshimta në borxhe të mira të kolateralizuara të cilat mund tu shiteshin me fitim investitorëve-me pak ose aspak rrezik! Në fund të fundit, vlerat e pasurive të paluajtshme ishin të destinuara të rriteshin. Zoti nuk do të prodhojë tokë tjetër, ishte thënia.

Në mes të euforisë borxhet u shtuan. I gjithë ky optimizëm marramendës çoi në shtimin e vendeve të punës në ndërtim, në agjensi pasurish të paluajtshme dhe la në hije humbjen e vendeve të punës në prodhim.

Disa analistë të ashpër financiarë përdorën terma si “kështjellë rëre”, “shkrepëse”, “kallëp dinamiti”, për të përshkruar situatën. Mjaftonte një puhizë e lehtë dhe një shkëndijë e vogël për të sjellë pasoja katastrofike. Mesa duket, rritja e çmimit të naftës në mes të vitit 2008 mjaftoi për ta bërë këtë.
Por flluska e ndërtimit ishte një shkëndijë më e madhe: i gjithë sistemi ekonomik ishte varur mbi premisat e parealizueshme të rritjes së vazhdueshme dhe priste të shpërthente.

Paraja varej nga kreditë, kurse kreditë vareshin nga premisa e rritjes. Me pakësimin e rritjes në 2008-ën, reaksionet zinxhir të mospagimit të borxheve dhe të falimentimeve filluan. Ishim në një eksplozion të ngadaltë.

Përpjekjet e qeverive pas kësaj janë drejtuar drejt rifillimit të rritjes. Kjo përpjekje pati sukses të përkohshëm në fund të 2009 dhe në fillim të 2010-ës, por ajo vetëm sa fshehu kontradiktën në qendër të gjithë sistemit tonë ekonomik-pretendimin se mund të kemi rritje të vazhdueshme në një botë të fundme.

Çfarë vjen pas rritjes?

Ndërgjegjësimi se kemi arritur në një pikë ku nuk do të ketë më zhvillim është pa dyshim depresues. Por pasi e kemi kapërcyer këtë moment, ka dhe lajme disi të mira.

Jo të gjithë ekonomistët janë dakort se rritja do të vazhdojë përgjithmonë. Ka teori ekonomike të cilat e kuptojnë se rritja nuk mund të vazhdojë përgjithmonë dhe ndërkohë që këto teori janë injoruar nga qarqet politike, ato kanë krijuar plane të cilat mund të ndihmojnë shoqërinë të përshtatet.

Faktorët kryesorë që do të formojnë të ardhmen dihen. Për të mbijetuar për një kohë të gjatë shoqëritë duhet të funksionojnë brenda buxhetit planetar të burimeve që mund të nxirren në mënyrë të qendrueshme. Kjo do të thotë që megjithëse nuk e dimë me hollësi si do të jetë jeta dhe ekonomia pa rritje, dimë mjaftueshëm që të fillojmë të përgatitemi.

Duhet të bindim veten se jeta në një ekonomi pa rritje mund të jetë kuptimplotë, interesante dhe e sigurtë. Mungesa e rritjes nuk do të thotë patjetër mungesë ndryshimi ose përmirësimi. Brenda një ekonomie jo në rritje ose në ekuilibër mund të ketë zhvillim të vazhdueshëm të aftësive praktike, artit dhe teknologjive të caktuara. Në fakt, disa historianë dhe sociologë argumentojnë se jeta në një ekonomi në ekuilibër mund të jetë superiore ndaj jetës në një ekonomi në rritje të shpejtë: rritja krijon shanse për disa, por zakonisht shton dhe konkurrencën-ka fitimtarë të mëdhenj dhe humbës të mëdhenj, dhe (sidomos në qytete të mëdha) cilësia e lidhjeve shoqërore brenda komunitetit përkeqësohet. Brenda një ekonomie jo në rritje mund të arrihet optimumi i përfitimeve dhe pakësimi i faktorëve negativë, por që të arrihet kjo duhen pasur objektivat e duhur: në vend të përpiqemi për më shumë duhet të përpiqemi për më mirë; në vend të promovojmë rritjen e aktivitetit ekonomik me çdo kusht duhet të përpiqemi për rritjen e cilësisë së jetës pa rritjen e konsumit. Një mënyrë për realizimin e kësaj është rikrijimi dhe ripërkufizimi i konceptit të zhvillimit.

Tranzicioni në një ekonomi pa rritje (ose në një ekonomi ku zhvillimi konceptohet totalisht ndryshe) është i pashmangshëm, por do të jetë shumë më i lehtë nëse parapërgatitemi në vend që të shikojmë të pezmatuar se si institucionet nga të cilat varemi dështojnë dhe të  detyruar improvizojmë strategji mbijetese në mungesë të tyre.

Në fakt do të duhet të krijojmë një “normalitet të ri” që i përshtatet burimeve natyrore të kufizuara. Ruajtja e “normalitetit të vjetër” nuk është e mundshme; nëse nuk gjejmë objektiva të rinj dhe nuk planifikojmë tranzicionin nga një ekonomi e rritjes në një ekonomi të ekuilibrit të shëndoshë, detyrimisht do të gjendemi përpara një “normaliteti të ri” jo të dëshirueshëm, të cilin po fillojmë ta shikojmë tashmë në formën e papunësisë së lartë të zgjatur, të pabarazisë në rritje midis të pasurve dhe të varfërve, të krizave financiare dhe ambjentale në shpeshtim dhe përkeqësim—dhe të gjitha këto shkaktojnë stres të madh për individët, familjet dhe komunitetet.

Shpjegime ekonomike të shkurtra – Pjesa 1

Ekonomistët e parë ishin filozofët e lashtë grekë dhe indianë, midis tyre Aristoteli (382-322 P.k). Ata diskutonin për “artin” e shtimit të pasurisë dhe nëse pasuria duhej të zotërohej nga qytetarët apo nga qeveria në përfitim të qytetarëve. Në 2 mijëvjeçarët në vijim debati pak  u shtjellua më tej.

Shekulli i 18-të solli një shpërthim të vërtetë të mendimit ekonomik. Filozofët klasikë mbi ekonominë si Adam Smith (1723–1790), Thomas Robert Malthus (1766–1834), dhe David Ricardo (1772–1823) filluan të përdorin koncepte bazë si kërkesa dhe oferta, specializimi i punës, dhe bilançi i tregëtisë ndërkombëtare. Siç ndodh në shumë shkenca, mendimtarët e parë ishin në territor të pazbuluar dhe ravijëzuan të parët bazat e shkencës ekonomike, e cila do të studiohej në mënyrë më të hollësishme nga specialistët e ardhshëm.

Këta pionierë zbuluan ligjet e shkencës ekonomike. Ata u përpoqen ta bëjnë ekonominë një shkencë të barabartë me shkencat në lulëzim, fizikën dhe astronominë. Si të gjithë mendimtarët e tjerë, teoricienët e ekonomisë klasike, që të kuptohen mirë, duhet të shikohen në kontekstin e kohës së tyre. Në shekullin e 17-të dhe 18-të, struktura politike në Europë po kërcënohej: me shfrytëzimin e kolonive, tregëtarët po pasuroheshin, por po pengoheshin në zgjerim nga privilegjet e aristokracisë dhe të kishës. Filozofët mbi ekonominë ishin kryesisht të interesuar të vinin në pikëpyetje privilegjet e vjetra të aristokracisë, por ata gjithashtu admironin aftësinë e fizikanëve, biologëve dhe astronomëve në përgënjeshtrimin e doktrinave të vjetra të kishës dhe në zbulimin e ligjeve të reja universale nëpërmjet kërkimit dhe eksperimenteve.

Fizikanët lanë mënjanë doktrinat e Biblës dhe të Aristotelit mbi funksionimin e botës dhe filluan hetime aktive mbi fenomenet natyrore si forca e rëndesës dhe elektromagnetizmi —forca themelore në natyrë. Kurse filozofët e ekonomisë treguan se çmimet ishin arbitri i kërkesës dhe ofertës, duke ndihmuar gjithandej në shpërndarjen e burimeve shumë më mirë se cilido menaxher apo burokrat do të kishte arritur ndonjëherë—me siguri ky ishte një rregull po aq universal dhe objektiv sa dhe forca e rëndesës! Isak Njutoni tregoi se lëvizja e yjeve dhe e planeteve ishte shumë më e ndërlikuar se ç’dukej ngs libri i Gjenezës. Kurse Adam Smith po zbulonte se në parimet dhe praktikat tregëtare kishte shumë më tepër potencial se ç’mund të ishte realizuar ndonjëherë në marrëdhëniet formale midis princërve dhe fshatarëve, apo midis anëtarëve të gidave esnafe mesjetare.

Teoricienët klasikë gradualisht futën matematikën dhe një pjesë të terminologjisë shkencore. Fatkeqësisht dështuan në përfshirjen në shkencën ekonomike të metodologjisë vetë-korrigjuese e cila është karakteristikë dalluese e shkencës. Teoria kërkon hipoteza të pahedhura poshtë dhe eksperimente të kontrolluara të përsëritshme. Ekonomistët filluan ta konsiderojnë veten shkencëtarë, kur në fakt disiplina e tyre mbeti një degë e filozofisë morale-dhe kjo mbetet kryesisht edhe sot.

Pikëpamjet e këtyre filozofëve të shekullit të 18-të dhe të fillimit të shekullit të 19-të ishin klasike liberale-termi liberal në këtë rast tregon besimin e tyre se drejtuesit e ekonomisë duhet të lënë tregjet të përcaktojnë çmimet-për pasojë dhe të ndajë mallrat, shërbimet dhe pasurinë- pa ndërhyrje nga jashtë. Këtej rrjedh dhe termi laissez-faire (nga frëngjishtja “e lë ta bëjë” ose “le të jetë”).

Në teori, Tregu ishte një thuajse hyjni dashamirëse që punonte pa përtesë për të mirën e të gjithëve duke shpërndarë të mirat e natyrës dhe produktet e punës njerëzore sa më drejt dhe me efikasitet që të ishte e mundur. Por në fakt jo të gjithë përfitonin njësoj, apo (siç e ndjenin shumë) drejt, nga kolonializmi dhe industrializimi. Tregu punonte më shumë në favor të atyre që bërjen e parasë e kishin interes primar në jetë (bankierët, tregtarët, industrialistët, dhe investitorët), dhe të atyre që ishin të zgjuar dhe me fat. Tregu gjithashtu funksiononte mirë në favor të të pasurve që nuk e shpërdoronin pasurinë. Të tjerët, që merreshin me kultivim, mësonin fëmijët, kujdeseshin për të moshuarit, apo të cilët të detyruar nga rrethanat lanë fermat dhe punën nga shtëpia për të punuar në fabrika, duket se po përfitonin gjithmonë e më pak, si në % ndaj pjesës tjetër të shoqërisë, shpesh dhe në terma absolutë. A ishte kjo e drejtë? Kjo ishte një pyetje morale dhe filozofike. Në mbrojtje të Tregut shumë ekonomistë thanë se kjo ishte e drejtë: tregtarët dhe pronarët e fabrikave fitonin më shumë sepse po rrisnin nivelin e përgjithshëm të aktivitetit ekonomik dhe si rezultat i kësaj të gjithë të tjerët do të kishin përfitime. Kuptoni? Tregu nuk mund të jetë i padrejtë. Për disa ky arësyetim tingëllonte si përgjigja e pa arsyetuar e priftërinjve mesjetarë ndaj dyshuesve të pagabueshmërisë së Biblës. Megjithatë, pavarësisht disa pikave të paqarta, ekonomia klasike ishte e dobishme në shpjegimin e detajeve të ngatërruara  të funksionimit të tregjeve dhe qarkullimit të parasë.

Çfarë ka rëndësi, këta filozofë të hershëm ishin të ndërgjegjshëm për kufizimet e natyrës dhe prisnin një fund të rritjes ekonomike. Përbërësit kryesorë të ekonomisë konsideroheshin puna, toka dhe kapitali. Toka ka një sasi të kufizuar toke (me tokë teoricienët kuptonin të gjitha burimet natyrore), kështuqë natyrisht dikur zgjerimi i ekonomisë do të përfundojë. Si Malthus dhe Smith i shprehën qartë këto pikëpamje. Një filozof mbi ekonominë, që jetoi më vonë se ta, John Stuart Mill (1806-1873), shprehej: “Duhet të ketë qënë gjithmonë pak a shumë e qartë për ekonomistët e politikës se zmadhimi i pasurisë nuk mund të vazhdojë pa fund: se në vijim të zhvillimit progresiv vjen stanjacioni. . . .”

Por me Adam Smithin, nga shumica u pranua ideja se përmirësimi i vazhdueshëm i jetesës ishte i mundur. Në fillim kuptimi i “përmirësimit” (ose “progresit”) ishte i mjegullt, ndoshta qëllimisht. Megjithatë, dalëngadalë, “përmirësimi” dhe “progresi” filluan të kuptonin “rritje” në kuptimin aktual ekonomik-formalisht një rritje të Prodhimit të Brendshëm Bruto (GDP), praktikisht rritje të konsumit.

Çelësi i këtij transformimi ishte heqja graduale nga ekonomistët e tokës si një nga përbërësit kryesorë teorikë të ekonomisë (gjithmonë e më shumë vlerësoheshin puna dhe kapitali, kurse toka u nënvleftësua si një nënkategori e kapitalit).  Kjo ishte një nga rafinimet që e kthyen teorinë klasike ekonomike në neoklasike. Risitë e tjera ishin teoria e maksimalizimit të përfitimit dhe e zgjidhjes racionale.  Ky ndryshim filloi në shekullin e 19-të, por arriti pjekurinë në shekullin e 20-të në sajë të punës së ekonomistëve që eksploruan modele të konkurrencës jo perfekte, teori të formave të tregut dhe të organizimit industrial, dhe përdorën analiza si grafiku i të ardhurave margjinale (tani ekonomia filloi të njihej si “shkenca e zymtë”-pjesërisht për shkak se terminologjia e saj ishte, ndoshta qëllimisht, gjithmonë e më shumë e pakuptueshme).

Ndërkohë, ekonomisti më me influencë i shekullit të 19-të, filozofi i quajtur Karl Marx, hodhi një bombë metaforike përmes dritares së shtëpisë që kishte ndërtuar Adam Smith. Në librin e tij më të rëndësishëm “Kapitali”, propozoi një emër për sistemin ekonomik që kishte evoluar pas mesjetës: kapitalizëm. Ishte një sistem që bazohej mbi kapitalin. Shumë njerëz kujtojnë se kapitali është vetëm një formë tjetër e parasë, por kjo është krejtësisht e gabuar: kapitali është pasuri-para, tokë, ndërtesa apo makina-që është lënë mënjanë për prodhimin e më shumë pasurie. Nëse përdorni gjithë rrogën për qiranë, pazarin dhe nevoja të tjera, mund të keni para por jo kapital. Por edhe nëse jeni i zhytur në borxhe, kur keni aksione, bono, apo kompjuter që e përdorni për të punuar nga shtëpia, keni kapital.

Kapitalizmi, sipas përkufizimit të Marksit, është një sistem në të cilin pasuria prodhuese është në pronësi private. Komunizmi (të cilin Marksi e propozoi si alternativë) është një sistem në të cilin pasuria prodhuese zotërohet nga komuniteti, apo nga kombi për llogari të njerëzve.

Në çdo rast, tha Marksi, kapitali priret të rritet. Nëse kapitali është në pronësi private ai duhet të rritet: gjatë konkurrencës së kapitalistëve me njëri tjetrin, ata që e rrisin kapitalin më shpejt priren të përthithin kapitalin e më të dobëtve, prandaj sistemi në tërësi ka një prirje të brendshme ekspansioniste. Marksi gjithashtu shkruajti se kapitalizmi është natyrshëm i paqëndrueshëm, sepse kur punëtorët do të varfërohen nga kapitalistët, ata do të ngrihen në protesta dhe do të rrëzojnë pronarët e tyre dhe vendosin një shtet komunist (apo një parajsë jo-shtet).

Kapitalizmi i pamëshirshëm i shekullit të 19-të çoi në rritje të shpejtë, si dhe në një rritje të madhe të pabarazisë në pasuri-rrjedhimisht një rritje të tensioneve sociale. Pas depresionit të 1893, kolapsit të 1907, dhe Depresionit të Madh të 1930, për shumë analistë të kohës dukej se kapitalizmi me gjithmend po dështonte dhe protestat e frymëzuara nga Marksi ishin të paevitueshme. Revolta bolshevike e 1917 shërbeu si një konfirmim i këtyre shpresave dhe frikave (sipas disa analistëve).

Duke filluar nga fundi i shekullit të 19-të, liberalizmi social lindi si një përgjigje e moderuar si ndaj kapitalizmit të pamëshirshëm ashtu dhe ndaj marksizmit. I ideuar nga sociologu Lester F. Ward (1841-1913), psikologu William James (1842-1910), filozofi John Dewey (1859-1952), dhe eseisti-fizikani Oliver Wendell Holmes (1809-1894), liberalizmi social argumentonte se qeveria ka një rol legjitim ekonomik në zgjidhjen e problemeve të tilla si papunësia, kujdesi shëndetësor dhe edukimi. Liberalët socialë denoncuan përqëndrimin e papenguar të pasurisë brenda shoqërisë dhe kushtet e këqija të punës në fabrika, si dhe shprehën simpati për sindikatat. Objektivi i tyre ishte të ruanin zhdërvjelltësinë e kapitalit privat por duke frenuar ekseset e tij.

Ekonomistët jo-marksistë në bazë të liberalizmit social iniciuan reforma ekonomike si taksa progresive mbi të ardhurat dhe kufizimet mbi monopolet. Mendimtari më me influencë i kësaj doktrine i fillim shekullit të 20-të ishte John Maynard Keynes (1883-1946), i cili këshillonte se kur ekonomia bie në reçesion qeveria duhet të shpenzojë më shumë që të rifillojë rritjen. Programet “Marrëveshja e Re” e viteve 30, e Franklin Rooseveltit, ishin një laborator prove për idetë e Keynesit. Shpenzimet dhe kredimarrja masive gjatë luftës së dytë botërore shikoheshin si arësyeja pse Depresioni përfundoi dhe kombi filloi rrugën drejt zgjerimit ekonomik.

Në dekadat në vijim pati një konkurrencë tripalëshe midis social liberalëve keinezianë, ndjekësve të Marksit, dhe ekonomistëve neoklasikë ose neoliberalë përkohësisht të margjinalizuar të cilët insistonin se reformat sociale dhe ndërhyrjet keineziane të qeverisë në kamata, shpenzime dhe kredimarrje thjesht pengonin efiçencën e një Tregu të lirë.

Me rënien e Bashkimit Sovjetik në fund të viteve 80, marksizmi nuk besohej më. Zhdukja e tij pothuaj e plotë nga diskutimet krijoi mundësi për përhapjen e neoliberalëve, të cilët ishin fuqizuar nga reagimi kundër shtypjes dhe inefiçencës së ekonomive komuniste. Margaret Thatcher dhe Ronald Reagan i përdornin shumë këshillat e ekonomistëve neoliberalë të shkollës së Çikagos (quhej kështu sepse u influencua shumë nga fakulteti ekonomik i Universitetit të Çikagos, ku u diplomuan disa gjenerata ekonomistësh të mësuar me idetë e monetaristëve si Milton Friedman, 1912-2006, dhe Friedrich von Hayek, 1899-1992, ekonomist austriak). Një nga ekonomistët më me influencë neoliberal i dekadave të fundit ka qenë Alan Greenspan (lindur 1926), i cili, në postin e guvernatorit të Rezervës Federale në vitet 1987- 2006, nxiste privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore dhe lirinë e bizneseve. Megjithatë Greenspani drejtoi një rezervë federale shumë ndërhyrëse që zgjeroi ofertën e parave në mënyra dhe në një shkallë që as Friedmani apo Hayeku nuk do e kishin aprovuar. Një shënim: duhet të përmendim se shkolla austriake e Ludëig von Mises (1881-1973) dhe e  Hayek-ut dallon nga shkolla e Çikagos: e para kishte doktrinë më individualiste, liridashëse dhe kritikon bankat qendrore dhe bankënotat, kurse e dyta është më praktike, i pranon bankat qendrore dhe huadhënien e depozitave si të mirëqëna. Të dy shkollat i refuzojnë ndërhyrjet keineziane të shtetit dhe mbrojnë lirinë e tregjeve.

Ka një thënie tani në Rusi: Marksi ishte shumë i gabuar për komunizmin, por shumë i saktë për kapitalizmin. Që në vitet 1980, ripërqafimi botëror i filozofisë klasike ekonomike ka çuar pashmangshmërisht në rritje të pabarazisë brenda SHBA-së dhe vendeve të tjera, dhe në rritje dhe rënie të shpeshta dhe më të theksuara ekonomike.

Këtu mbërrijmë në krizën ekonomike globale që filloi në vitin 2008. Në këtë kohë shumica e ekonomistëve (si keinezianët dhe neoliberalët) prezumonin se rritja e vazhdueshme është një objektiv i mundshëm dhe i arësyeshëm i ekonomive të shteteve. Debate bëheshin vetëm për mënyrën si kjo do të arrihej—përmes ndërhyrjes së shtetit apo duke i lënë tregjet të lira të vetërregullohen me parimin se tregu është mësuesi më i mirë.

Në vitin 2008 rritja ekonomike u ndërpre në shumë vende dhe akoma ka pak sukses në rifillimin e saj. Në fakt disa tregues tregojnë se ekonomia e SHBA-së po zhytet më shumë në reçesion, do të ishim më të saktë ta quanim depresion. Ky realitet i zymtë përbën një sfidë për të dy kampet e ekonomistëve. Është sfidë për neoliberalët, politikat liberale të të cilëve ishin kryesisht përgjegjëse për flluckën e hipotekave plasja e së cilës besohet se e nxiti krizën. Por është rebus dhe për keinezianët paketat stimuluese të të cilëve kanë dështuar në qëllimin e tyre për të krijuar punësim dhe zgjerim të ekonomisë. Pra kemi jo vetëm një krizë të ekonomisë por edhe të teorive dhe filozofive të ekonomisë.

Përplasja ideologjike midis keinezianëve dhe neoliberalëve (që shfaqet në një farë shkalle dhe në luftën në rritje midis partisë demokrate dhe asaj republikane) do të vazhdojë dhe do të intensifikohet. Por nga kjo luftë do të dalë pak në dritë sepse të dy filozofitë fshehin të njëjtat gabime thelbësore. Gabimi kryesor është besimi se ekonomia mundet dhe duhet të rritet vazhdimisht.

Ky gabim bazohet mbi një gabim tjetër që është më pak i prekshëm dhe më i fshehur.

Nënkategorizimi i tokës brenda kategorisë së kapitalit nga pothuaj të gjithë ekonomistët post-klasikë ishte i barazvlefshëm me një deklaratë se Natyra është thjesht një nënbashkësi e ekonomisë njerëzore—një grumbull pa fund burimesh që mund të tranformohen në pasuri. Kjo nënkupton gjithashtu se burimet natyrore mund të zëvendësohen gjithmonë me forma të tjera të kapitalit-me para ose teknologji. Realiteti, natyrisht, është se ekonomia ekziston brenda Natyrës dhe plotësisht e varur prej saj, dhe shumë burime natyrore janë të pazëvndësueshme. Ky gabim llogjik dhe filozofik në zemër të filozofive kryesore moderne ekonomike e çoi shoqërinë në rrugë drejt ndryshimeve klimatike dhe shterimit të burimeve natyrore, dhe vazhdimi i tij i bën teoritë konvencionale eknomike-si keineziane ashtu dhe neoliberale-plotësisht të paafta për të përballuar kërcënimin ekzistencial, ekonomik dhe ambjental, që rrezikon njerëzimin në shekullin e 21-të.

Si ndihmë mund ti referohemi ekonomistëve ekologjikë dhe biofizikë, idetë e të cilëve janë margjinalizuar tërësisht nga priftërinjtë e lartë dhe rojet e shkencës ekonomike moderne, si dhe deri diku shkollës austriake, edhe kjo njësoj e margjinalizuar, mendimtarët e së cilës kanë qënë shumë të mirë në parashikimin dhe diagnostikimin e aspekteve të pastra financiare të krizës aktuale globale. Por ndihma nuk vjen në formën qo do të dëshironin të gjithë: një këshillë që do të rikthente ekonominë tonë tek gjendja “normale” e rritjes “së shëndetshme”. Në një mënyrë ose tjetrën-me planifikim dhe metodikisht, apo përmes kolapsit dhe dështimit-ekonomia jonë është e destinuar të zvogëlohet, jo të rritet.

Teori ekonomike për të nxituarit – Pjesa 2

Ciklet e bizneseve, kamatat dhe bankat qendrore

Sapo përshkrova një histori të shkurtër të teorive ekonomike që kanë qenë në modë dhe janë përdorur për shpjegimin dhe menaxhimin e ekonomive. Por ka shumë detaje për të shpjeguar nëse duam të kuptojmë se çfarë po ndodh me ekonominë botërore sot. Shumica e detajeve ka të bëjë me rritjen spektakolare të borxheve-në forma të qarta dhe më pak të qarta-që ka ndodhur në dekadat e fundit. Ky fenomen duhet parë në kuadrin e cikleve të biznesit që karakterizojnë aktivitetet ekonomike në shoqëritë moderne industriale, dhe në kuadrin e bankave qendrore që janë krijuar për të menaxhuar këto cikle.

Kemi përmendur se si shtetet mësuan të mbështesnin rritjen e ekonomive të komoditeteve të bazuara mbi burimet fosile duke rritur ofertën e parave përmes kërkesës për mjaftueshmëri të pjesshme të kapitalit të bankave. Me shkëputjen fillimisht të ngadaltë pastaj të plotë të parasë nga komoditetet (psh. nga metalet e çmuara) krijimi i parasë u bë i mundur nëpërmjet kredidhënies nga bankat private. Kjo do të thotë se oferta e parave ishte krejtësisht elastike-mund të krijohej aq sa duhej, dhe sasia në qarkullim mund të pakësohej si dhe të shtohej .  Rritja e borxheve çonte në rritjen e sasisë së parave në qarkullim.

Sistemi është dinamik dhe i paqendrueshëm dhe kjo paqëndrueshmëri manifestohet në ciklin e bizneseve. Në fazën zgjeruese të ciklit, bizneset e shikojnë të ardhmen rozë, prandaj marrin kredi për të shtuar kapacitetin prodhues dhe punësuar punëtorë të rinj. Meqë shumë biznese e bëjnë këtë në të njëjtën kohë, numri i punonëtorëve të papunë pakësohet, prandaj për të tërhequr dhe mbajtur punonjësit më të mirë, bizneset rrisin rrogat. Me rritjen e rrogave, punonjësit që janë dhe konsumatorë kanë më shumë para për të shpenzuar. Konsumatorët shpenzojnë një pjesë të mirë të parave për blerjen e produkteve të firmave (që i punësojnë)  dhe kështu optimizmi për të ardhmen rritet edhe më shumë. Në mes të kësaj euforie konsumatorët zhyten në borxhe duke menduar se rrogat e tyre do të vazhdojnë të rriten dhe do e kenë të lehtë të shlyejnë kreditë. Bizneset marrin borxhe për të zgjeruar kapacitetin e tyre prodhues. Çmimet e pasurive të paluajtshme rriten për shkak të rritjes së kërkesës (qiraxhinj të mëparshëm vendosin se tani mund të blejnë pasurinë), prandaj vlera e hipotekave është më e lartë kur pronarët e shtëpive duan të marrin kredi të mëdha për të rikonstruktuar shtëpinë apo për të blerë makinë të re. E gjithë kjo kredimarrje dhe shpenzim rrit ofertën e parave dhe shpejtësinë e qarkullimit të tyre.

Por vjen një ditë që humori i përgjithshëm në vend ndryshon. Bizneset kanë investuar në kapacitetet prodhuese dhe këto do të jenë të mjaftueshme për ca kohë. Ato ndjejnë se kanë marrë aq borxhe sa mund të shlyejnë dhe nuk ndjejnë nevojën të punësojnë më shumë punonjës. Presioni për të rritur pagat bie dhe kjo pakëson ndjenjën e optimizmit për ekonominë. Dhe punonjësit hezitojnë të marrin më shumë borxhe, sepse janë të pasigurtë nëse do të arrijnë ti shlyejnë. Ata përpiqen të shlyejnë borxhet që kanë. Me pakësimin e kredidhënies krijohen më pak para dhe ndërkohë që kreditë e mëparshme shlyhen paraja zhduket nga sistemi. Oferta e parave në vend tkurret në një spirale fidbeku pozitiv.

Por nëse njerëzit rrisin kursimet gjatë kësaj faze në rënie të ciklit ata do të ndjehen më të sigurtë dhe do të jenë më të gatshëm të fillojnë prapë shpenzimet. Bizneset ndërkohë kanë likujduar kapacitetin e tepërt prodhues dhe kanë pakësuar borxhet. Kjo krijon kushtet për fazën e zgjerimit.

Ciklet e biznesit mund të jenë me luhatje të zbehta ose të forta, ato ndodhin deri diku rastësisht dhe janë kryesisht të paparashikueshme. Ato ngjallin diskutime: ekonomistët e shkollës austriake besojnë se ciklet vetërregullohen për sa kohë qeveria dhe bankat qendrore (për të cilat do të diskutojmë më poshtë) nuk ndërhyjnë. Keinezianët besojnë se ato vetëm pjesërisht vetërregullohen dhe se duhen rregulluar nga jashtë.

Në rastin më të keq, faza në rritje e ciklit mund të jetë një flluckë, kurse faza në rënie mund të jetë reçesion deri në depresion. Reçesioni është një rënie e ndjeshme në GDP, punësim, dhe tregëti që zgjat nga 6 muaj deri në 1 vit; depresioni është një kontraksion disavjeçar, i qëndrueshëm në aktivitetin ekonomik. Në kuptimin e ngushtë të fjalës, flluckë do të thotë tregëti e madhe me çmime që ndryshojnë shumë nga vlera e brendshme e mallit. Por fjala flluckë përdoret dhe në kuptim më të gjerë për të treguar çdo rast të rritjes së shpejtë të parasë ose kredisë rritje e cila nuk mund të vazhdojë për një kohë të gjatë. Flluckat gjithmonë përfundojnë me kolaps—një rënie e shpejtë e papritur në vlerat e aseteve.

Kamatat mund të luajnë një rol të rëndësishëm në ciklet e biznesit: kur kamatat janë të ulëta si bizneset dhe individet janë më të prirur të marrin borxhe, kur kamatat janë të larta borxhet e reja shtrenjtohen. Kur paraja vërshon në sistem, çmimi i saj (pra kamata) tenton të ulet, kur para ka me pakicë çmimi priret të ngrihet—efekte të cilat e përforcojnë trendin ekzistues.

Gjatë shekullit të 19-të, kur bankat krijonin para për nxitjen e cikleve të rritjes së biznesit dhe për nxitjen e flluckave ato pak mbikëqyreshin, si rezultat ndodhën një sërë krizash financiare. Si përgjigje, bankierët në shumë vende u organizuan dhe ushtruan presion mbi qeveritë që të autorizonin banka qendrore për të menaxhuar ofertën kombëtare të parave. Në SHBA, Rezerva Federale u autorizua nga kongresi në 1913 të veprojë si banka qendrore e SHBA-së.

Roli kryesor i bankave qendrore si Rezerva Federale eshte te realizojë politikën monetare, të mbikëqyrë dhe të rregullojë bankat, të ruajë stabilitetin e sistemit financiar dhe të ofrojë shërbime financiare për bankat dhe qeverinë. Në këtë kuadër bankat qendrore shpesh përpiqen të zbusin ciklet e bizneseve duke influencuar kamatat. Ideja është e thjeshtë: ulja e kamatave lehtëson kredimarrjen, kështu shton paranë në qarkullim dhe zbut prirjet reçesioniste; kamatat e larta dekurajojnë kredimarrjen dhe shfryjnë flluckat e rrezikshme.

Rezerva Federale rregullon bankat anëtare, të cilat duhet të ndjekin rregullat nëse duan të ruajnë privilegjin e krijimit të parave nëpërmjet kredidhënies. Rezerva Federale arrin të kontrollojë kamatat e gjithë sistemit bankar duke influencuar % e kamatave që bankat i paguajnë njëra tjetrës për kredidhënien një ditore të fondeve federale, si dhe duke influencuar % e kamatave për kreditë njëditore që bankat anëtare marrin direkte nga Rezerva Federale. Përveç kësaj Rezerva Federale mund të blejë letra me vlerë qeveritare, të cilat i blen me bankënota të shtypura, kështu rrit direkte ofertën e parave në qarkullim.

Rezerva Federale shpesh ka tërhequr shumë kritika: ndërkohë që punon pa publicitet dhe lëshon deklarata të vështira për tu kuptuar dhe nga ekonomistë të trajnuar, konfidencialiteti dhe pushteti i saj ka bërë që shumë kritikë të kërkojnë reforma për zëvendësimin e saj me institucione të tjera mbikëqyrëse. Kritikët theksojnë se Rezerva Federale nuk është demokratike (guvernatori i Fed-it zgjidhet nga presidenti por anëtarët e tjerë të këshillit mbikëqyrës zgjidhen nga banka private, të cilat kanë aksionë të Fed-it, pra është një hibrid i veçantë qeveri-korporatë).

Banka qendrore të vendeve të tjera kanë funksione të ngjashme por me disa ndryshime. Banka e Anglisë psh., u shtetëzua në vitin 1946 dhe tani zotërohet plotësisht nga qeveria; Banka e Rusisë u krijua në vitin 1990 dhe sipas ligjit duhet të derdhë gjysmën e fitimeve të saj në buxhetin e shtetit. Megjithatë, shumë e shikojnë si Rezervën Federale dhe bankat e tjera qendrore (Bankën Qendrore Europiane, Bankën e Kanadasë, Bankën Popullore të Kinës, bankën qendrore të Indisë) si një klub bankierësh që drejtojnë ekonomitë kombëtare kryesisht duke mbrojtur interesat e tyre. Dhe në drejtim të Fed-it shpesh shprehen dyshime. Fed-i është një nga bankat qendrore më konfidenciale dhe më të pushtetshme. Mendoni për aftësinë në parim që ka Fed-i për të krijuar një flluckë financiare euforike apo një kolaps të Wall Street-it menjëherë përpara zgjedhjeve, rrjedhimisht dhe aftësinë për të ndikuar në zgjedhje. Nuk është e vështirë të kuptojmë përse presidenti James Garfield shkruan, “Kushdo që kontrollon sasinë e parasë në një vend është drejtuesi absolut i industrisë dhe tregëtisë,” apo pse Thomas Jefferson thotë, “Bankat janë më të rrezikshme se ushtritë.”

Megjithatë, qeveria e SHBA-së, pranë Fed-it, luan një rol shumë të madh në menaxhimin e ekonomisë. Qeveritë përcaktojnë dhe mbledhin taksat, të cilat inkurajojnë ose dekurajojnë lloje të ndryshme të aktiviteteve ekonomike (taksat mbi cigaret inkurajojnë duhanpirësit të lënë cigaren; lehtësirat tatimore për kompanitë e naftës dekurajojnë prodhuesit e energjive të rinovueshme). Ulje të përgjithshme të taksave gjallërojnë ekonominë, kurse taksa më të larta mund të pakësojnë kredimarrjen dhe blerjet. Qeveritë gjithashtu rregullojnë sistemin financiar duke vendosur rregulla për bankat, kompanitë e sigurimeve, dhe institucionet e investimeve.

Ndërkohë, siç këshillonte Keynes, qeveritë marrin borxhe dhe bëjnë shpenzime për të krijuar infrastrukturë dhe vende pune, duke u bërë kredimarrësit dhe blerësit e emergjencës në rast reçesioni. Një shembull i rëndësishëm: Në SHBA që pas luftës së dytë botërore, shpenzimet ushtarake kanë mbështetur një pjesë të mirë të ekonomisë kombëtare—industrinë e armëve dhe kontraktorët e ndryshëm privatë të armatimeve—si dhe bëjnë të mundur me qindra mijëra vende pune për ushtarët. Kritikët e përshkruajnë sistemin si një industri ushtarake, “shtet social për korporatat” dhe spekulojnë se disa luftëra të fundit janë luftuar thjesht për të stimuluar ekonominë.

Ngritjet dhe uljet në ciklet e biznesit reflektohen në nivele më të larta ose më të ulëta të inflacionit. Inflacioni shpesh përkufizohet si rroga dhe çmime më të larta, por (siç argumentojnë bindshëm ekonomistët e shkollës austriake) inflacioni i rrogave dhe çmimeve është vetëm shenjë e rritjes së parave në qarkullim në krahasim me mallrat dhe shërbimet e tregëtuara, rritje që është zakonisht rezultat i kredimarrjes dhe shpenzimeve të tepruara. Faza në rënie e ciklit të biznesit në rastin më të keq shkakton të kundërtën e inflacionit, deflacionin. Deflacioni shfaqet në uljen e rrogave dhe të çmimeve, pasojë e pakësimit të parave në qarkullim në krahasim me të mirat materiale dhe shërbimet e ofruara, pakësim që  është pasojë e tkurrjes së kredimarrjes dhe shpenzimeve.

Bizneset, investitorët, punëtorët dhe konsumatorët veprojnë në këtë kuadër të cikleve të biznesit dhe sistemeve monetare-bankare të rregulluara. Por në dekadat e kaluara ka ndodhur diçka e jashtëzakonshme me këtë strukturë. Në SHBA industria e shërbimeve financiare është zmadhuar në përmasa të papara ndonjëherë, ka 40% të fitimit të të gjitha shoqërive tregëtare, dhe ka zhytur gjithë shoqërinë në një krizë të përmasave të papara. Përse dhe si ndodhi kjo? Siç do e tregojmë këto zhvillime të fundit i kanë rrënjët thellë.

Paratë e çmendura

Investimi është një praktikë po aq e vjetër sa dhe vetë paraja dhe që në kohët e hershme qëllimi për të investuar ka qenë i dyfishtë: të nxirren fitime nga prodhimi dhe nga një rritje e pritshme e vlerës së aseteve. Investimi për qëllimin e parë zakonisht konsiderohet si pozitiv për shoqërinë, kurse për qëllimin e dytë, konsiderohet nga disa si një mënyrë bixhozi që përfundon në shkatërrimin e kotë të pasurisë. Ka rëndësi të kuptojmë se diferenca midis të dy qëllimeve nuk është gjithmonë e qartë, sepse investimi gjithmonë ka rreziqe si dhe një shpresë për përfitim.

Po jap shembuj të dy qëllimeve të investimit. Nëse keni aksione në General Motors zotëroni një pjesë të shoqërisë; nëse kjo ecën mirë merrni dividentë—në kohë “normale” një të ardhur modeste por të qëndrueshme. Nëse qëllimi juaj është përfitimi i dividentëve do të përpiqeni ti keni aksionet e GM-së për një kohë të gjatë. Nëse dhe shumica e të tjerëve që i kanë blerë aksionet e GM-së kanë të njëjtat qëllime, atëhere (me përjashtim të ndonjë abuzimi serioz ose reçesioni ekonomik)—vlera e aksioneve do të jetë pak a shumë e qëndrueshme. E zëmë se në vend të kësaj bletë aksionet e një shoqërie të vogël që po punon në përmirësimin e një teknologjie të re shpimi nafte. Nëse teknologjia funksionon vlera e aksioneve të kompanisë do të ngrihet shumë, shumë kohë përpara se kompania të ketë fitime. Juve tani mund të shisni aksionet dhe të nxirrni fitime të mëdha. Nëse jeni ky lloj investitori, zakonisht i zotëroni aksionet vetëm për një kohë të shkurtër, dhe zakonisht blini aksione që kanë lëkundje të mëdha në vlerën e tyre.  Ju kërkoni vazhdimisht informacion-edhe thashetheme-që mund t’ju orientojnë për ndryshimet e pritura në çmimet e aksioneve të caktuara.
Kur në spekulime përfshihen shumë njerëz, rezultati është një seri ndryshimesh manjakale ose flluckash. Ja një shembull klasik, i diskutuar gjatë nga gazetari anglez Charles Mackay në librin e tij “Çmenduria e turmave dhe deluzionet e mëdha masive”: Në fillim të shekullit të 17-të, në Hollandë, tulipanët u bënë një status simbol i respektuar, dhe tregëtia e qepujkave të tulipanëve (me kontrata të së ardhmes dhe me shitje me çmim të fiksuar, të cilat do jua shpjegoj më vonë) u rrit si një flluckë; në pikun e manisë në fillim të shkurt 1637, vetëm disa qepujka tulipani shiteshin sa 10 herë rroga vjetore e një zanatçiu të mirë. Vetëm disa ditë pak pikut çmimi i qëpujkave të tulipanëve pësoi kolaps dhe tregëtia spekulative e tulipanëve pothuaj u zhduk. Në kohët moderne, në vitet 1920, ishin aksionet e shoqërive të radiove që u frynë, kurse fllucka e internetit lindi dhe plasi përpara një dekade (1995-2000).

Meqë flluckat plasin një ditë dhe shkaktojnë ulje të vlerës së pasurisë nganjëherë në përmasa shumë të mëdha dhe katastrofike, është e natyrshme të mendojmë se qeveria duhet të përpiqet të kufizojë versionet e rrezikshme të investimeve spekulative nëpërmjet legjislacionit. Kjo ka qënë në fakt tendenca në periudhat historike menjëherë pas kolapseve spektakolare. Psh. pas kolapsit të bursave të aksioneve të vitit 1929 bankat private të zakonshme (qe pranojnë depozita dhe japin kredi) u ndaluan të vepronin si banka investimi (të cilat veprojnë me aksione, bono, dhe instrumenta të tjerë financiarë). Por me zbehjen e kujtimeve të kolapsit, kufizimet fillojnë të zbuten.

Investitorët modernë zakonisht përdorin një zhargon kompleks dhe të vështirë për tu kuptuar. Ja vlen të shpjegojmë disa fjalë të këtij zhargoni kuptimi i të cilave ka rëndësi për të qartësuar pse ka ndodhur shpartallimi financiar i këtyre viteve të fundit.

Le të fillojmë me levën financiare—një term që tregon çdo mënyrë të shumëfishimit të fitimeve dhe humbejeve të investimit. Si zakonisht, pak histori ndihmon për të kuptuar këtë term. Gjatë viteve 1920, pjesërisht për shkak të mbajtjes ulët të interesave nga Fed-i, investitorët zbuluan se mund të merrnin borxhe për të blerë aksione dhe të nxirrnin mjaftueshëm të ardhura nga tregu i aksioneve sa të shlyenin borxhin (dhe interesat) dhe prapë të nxirrnin fitim. Kjo quhej “blerje mbi diferencën” (buying on margin) dhe është një formë e zakonshme leve financiare. Fatkeqësisht, kur në Tetor 1929, për shkak të kamatave të larta dhe të rënies së çmimeve të pasurive të paluajtshme, ndodhi kolapsi i bursës së aksioneve, shumë tregëtarë mbi diferencat e gjetën veten në pamundësi paguese. Leksioni: leva financiare mund ti shumëfishojë fitimet por njësoj dhe mund ti shumëfishojë humbjet.

Dy mënyra të rëndësishme për shumëfishimin e fitimeve janë duke marrë borxhe dhe tregëtuar kontrata derivative. Një shembull nga mënyra e parë: Një shoqëri publike (psh. një që shet aksione) mund të rrisë kapitalin duke marrë borxhe. Sa më shumë borxhe merr, aq më pak aksione me divident ka nevojë të shesë për të rritur kapitalin, prandaj fitimet dhe humbjet shpërndahen midis më pak personave dhe sa më pak persona aq më shumë fitime.  Aksionet e kompanisë duken më fitimprurëse dhe vlera e tyre mund të rritet. Por nëse një shoqëri merr shumë borxhe, një reçesion i biznesit mund ta çojë drejt falimentimit, ndërkohë që një korporatë me më pak borxhe mund të preket më pak.

Në botën financiare si levë financiare përdoren kryesisht letrat me vlerë. Letra me vlerë (titulli) është një instrument financiar kontraktual, i zevendësueshëm, që ka vlerë materiale.  Titujt zakonisht kategorizohen si letra me vlerë të borxheve (psh. obligacione dhe dëftesa borxhi), letra me vlerë të kapitalit (psh. aksionet), dhe kontratat derivative.

Letrat me vlerë të borxheve dhe të kapitalit shpjegohen dhe kuptohen relativisht lehtë. Derivativet janë një histori tjetër.  Derivativi është një marrëveshje midis dy palëve vlera e të cilit përcaktohet nga ndryshimi i çmimit të diçkaje tjetër (që quhet e nënbazuara). E nënbazuara mund të jetë- po japim vetëm 3 shembuj- aksion, valutë, kamatë. Meqë derivativi mund të ketë të nënbazuar çdo lloj letre me vlerë gama e derivativëve mund të jetë pa fund. Derivativët mund të përdoren për të blerë risk ose për tu mbrojtur kundër rreziqeve. Forma më e përhapur e derivativëve janë svapet (swaps), në të cilat palët shkëmbejnë përfitime të instrumentave financiarë të njërës palë me përfitimet e instrumentave të palës tjetër, kontratat e së ardhmes (një kontratë për të blerë ose shitur një aset në një datë të ardhme me një çmim të përcaktuar sot), dhe opsionet (instrumenta financiarë që u japin pronarëve të tyre të drejtën por jo detyrimin të bëjnë një transaksion të caktuar me një aset). Derivativët kanë një histori: kontrata të së ardhmes mbi orizin janë tregëtuar në bursën e orizit Dojima, në Osaka, Japoni, që në vitin 1710. Megjithatë ato kanë tërhequr kritika së fundmi sepse vlera totale nominative e kontratave aktuale derivative ka arritur vlera kolosale, sipas disa vlerësimeve, me qindra triliona dollarë në gjithë botën. Përpara krizës së vitit 2008, investitori Warren Buffet, siç e dinë shumë, i quajti derivativët “armë financiare të shkatërrimit në masë”, dhe deklaroi se ato përbëjnë një flluckë të jashtëzakonshme. Vërtet, gjatë kolapsit të 2008-ës, një bijë e kompanisë gjigande të sigurimeve AIG humbi më shumë se 18 miliard dollarë nga një lloj svapi të njohur si svapi i kredive të këqija, ose CDS (një lloj marrëveshje sigurimi në të cilën blerësi paguan premium në intervale të rregullta në shkëmbim të një dëmshpërblimi në rast se një palë e tretë nuk paguan borxhin), kurse Société Générale humbi $7.2 miliard në Janar të po atij viti nga kontratat e së ardhmes.

Shpesh zhargoni financiar i fsheh praktikat e çuditshme. Shihni për shembull termat e zakonshme “i gjatë” dhe “i shkurtër”. Nëse psh. një tregtar është i gjatë në të ardhmet e naftës kjo do të thotë se ai ka kontrata  për blerjen ose shitjen e një sasie nafte në të ardhmen, me një çmim të caktuar sot, dhe pret që çmimet e naftës të rriten. Prandaj prezumojmë se ai që është i shkurtër në të ardhmet e naftës apo komoditeve të tjera pret që çmimi i këtyre të ulet. Kështu është.  Si nxjerr përfitime një investitor nga rënia e vlerës së aseteve? Përgjigja është: shitet shkurtër, pra merren borxh asete (zakonisht merren borxh letra me vlerë nga një broker, në shkëmbim të tarifës) dhe  shiten menjëherë; pritet që çmimim i tyre të bjerë, pastaj blihen mbrapsht me çmimin e ulur, i rikthehen huadhënësit dhe diferenca e çmimit futet në xhep. Nëse çmimi i aseteve rritet, shitësi i shkurtër humbet. Tregëti e shkurtër quhet dhe kur lidhet një kontrate derivative ku investitori fiton nëse vlera e asetit ulet. Nëse kjo ju duket e dyshimtë atëhere shikoni shprehjen shitje e shkurtër pa aset, në të cilën investitori shet një instrument financiar pa e blerë ose marrë atë borxh, madje dhe pa u siguruar më parë se ka mundësi ta marrë borxh. Shitja e shkurtër pa aset është e paligjshme në SHBA, por shumë komentatorë të dëgjuar thonë se praktika megjithatë është e përhapur.

Në vitet e bumit përpara krizës zakonisht ishin personat më të pasur që përfshiheshin në veprimtaritë financiare më riskoze. Dhe të pasurit tërhiqeshin, si trishtilat drejt ushqimit, nga fondet hexh (hedge funds):  fonde investimi ku pjesëmarrja është e kufizuar, të cilat kanë aktivitete më të shumëllojshme- si psh. shitje të shkurtëra dhe kontratat derivative- se fondet tradicionale të investimit që investojnë vetëm në aksione dhe obligacione. Për të neutralizuar efektin e lëvizjeve të tregjeve, drejtuesit e fondeve hexh i ekuilibrojnë portofolet e tyre duke blerë asete çmimi i të cilave pritet të rritet më shpejt se tregu, dhe duke shitur shkurt asete të cilat pritet të shiten më keq se të tjerat në treg. Kështu, teorikisht, ndryshimet e çmimeve të letrave me vlerë në treg amortizohen. Fondet hexh premtojnë (dhe shpesh arrijnë) të ardhura të larta përmes levës financiare të fuqishme. Por për shkak të sasive gjigande të tregëtuara, kritikët thonë se e gjithë ekonomia rrezikohet në tërësi nga këto fonde.  Këtë rrezik e tregoi dhe thuajse kolapsi, në Qershor 2007, i dy fondeve hexh Bear Stearns, të cilat kishin investuar rëndshëm në tituj të siguruar me hipoteka.

Të kam borxh

Nëse kjo ese do të ishte një libër mësimor hyrës atëhere do të duhet të shpjegonim dhe diskutonim dhe shumë terma të tjerë financiarë. Megjithatë, qëllimi është thjesht të tregoj historikisht dhe duke shpjeguar termat atë sfond që paraprin ngjarjet dhe tendencat e fundit financiare të cilat e kanë çuar shoqërinë industriale në pikën ku jemi tani-në fundin e rritjes.

Sikurse kemi parë, flluckat janë një fenomen zakonisht i lidhur me investimet spekulative. Por ekonomia jonë në përgjithësi ka marrë karakteristikat e një fllucke-madje të një skeme piramidale. Kjo sepse tashmë varet nga sasi gjigande dhe gjithmonë në rritje të borxhit: të borxhit privat dhe publik; të trilionave, dhe dhjetëra trilionave, dhe qindra trilionave borxh; një borxh që në total është rritur me 500 % që nga viti 1980; një borxh që është rritur më shpejt se GDP-ja çdo vit me përjashtim të një viti në 50 vitet e kaluara; borxh që nuk është shlyer asnjëherë; borxh që përfaqëson pretendim për punë dhe burime që thjesht nuk ekzistojnë.

Kur hetojmë përse dhe si ndodhi kjo zbulojmë një rrjet faktorësh të ndërlidhur.

Nëse e shikojmë problemin nga afër, globalizimi i ekonomisë del si një nga faktorët kryesorë. Në vitet 1970 dhe 1980, për të anashkaluar rregullat më të ashpra të mbrojtjes së ambjentit dhe të kushteve të punës, korporatat filluan të kërkonin legjislacion më lehtësues, krah pune të lirë dhe burimet natyrore relativisht të paprekura të vendeve më pak të industrializuara, duke i parë këto si miniera ari potenciale.

Bankat ndërkombëtare të investimeve filluan tu japin shuma të mëdha kredish vendeve të varfra për të investuar në projekte infrastrukture të panevojshme (dhe për rryshfet politikanëve të korruptuar lokalë), kurse më vonë u kërkuan këtyre vendeve të likujdonin burimet e tyre natyrore me çmime shumë të ulëta që të siguroheshin  të ardhurat për shlyerjen e kredive. Të nxitura nga interesat e korporatave, vendet e industrializuara i mëshuan liberalizimit të tregëtisë përmes Organizatës Botërore të Tregëtisë (rregullat pothuajse gjithmonë, heshtur, favorizonin partnerin tregtar më të pasur). Në mënyrë të parashikueshme kjo çoi në pakësimin e prodhimit industrial dhe të nxjerrjes së burimeve natyrore në vendet e vjetra industriale, veçanërisht në SHBA (gjithsesi shumë burime natyrore në vendet e pasura industriale po shteronin), si dhe në rritjen e nxjerrjes së burimeve dhe të prodhimit industrial në vende në zhvillim, kryesisht në Kinë. Rënia e prodhimit të brendshëm industrial dhe e nxjerrjes së burimeve i motivoi investitorët në vendet industriale që të kërkonin fitime në investime të pastra financiare. Si rezultat i këtyre ndryshimeve, sot ka po aq amerikanë të punësuar në prodhimin industrial sa kishte në vitin 1940, ndërkohë që atëhere popullsia ishte sa gjysma e popullsisë së sotme. Përqindja e ekonomisë amerikane në kornizën e shërbimeve financiare është trefishuar gjatë të njëjtës periudhë. Investimet spekulative janë bërë një praktikë e pranuar, e studiuar në universitetet më të mira dhe e institucionalizuar në korporatat më të mëdha të botës.

Por nëse thellohemi dhe shikojmë më tej do të vëmë re tendenca më afatgjata të cilat kanë luajtur rol akoma më të rëndësishëm. Një faktor kyç është shkëputja e parasë nga metalet e çmuara, një proçes që filloi një shekull më parë: kur paraja filloi të krijohej nga borxhet (pra krijohej kryesisht kur bankat jepnin kredi) rritja e borxheve u bë kusht për rritjen e parasë në qarkullim, rrjedhimisht dhe për zgjerimin ekonomik. Kur të gjithë-punëtorët, investitorët, politikanët- kërkonin më shumë rritje ekonomike, ishte e pashmangshme gjetja e mënyrave të reja për stimulimin e borxheve. Kështu u krijua një koleksion i ri trullosës i mjeteve për marrje borxhi, baste dhe siguracione-nga kartat e kreditit tek svapet e kredive të këqija-të gjitha mjete për krijimin e parasë (likuiditetit) afatshkurtër dhe për zgjerimin e borxheve.

Një marksist do të thoshte se e gjithë kjo është pasojë e natyrës së brendshme të kapitalizmit. Një historian do të thoshte se reflekton trajektoren e pashmangshme të të gjithë perandorive (megjithëse perandoritë e shkuara nuk kishin burime fosile dhe nuk kishin mundësi të zgjeroheshin në rang botëror. Sot rritja e perandorive ka arritur përmasa të papara ndonjëherë). Kurse një antropolog do të thoshte se shkaqet e spirales së borxheve duhen kërkuar në vetë civilizimin: me pakësimin e barterit dhe rritjen e tregëtisë mënyrat e shumëllojshme të detyrimeve të ndërsjellta që ndërlidhin komunitetet me njëra tjetrën janë përkthyer në borxhe financiare; dhe, siç kuptonin mirë paraardhësit tanë gjuetarë, borxhet brenda komunitetit nuk mund të kthehen asnjëherë plotësisht—as nuk duhet të kthehen plotësisht. Për më tepër, jo me kamatë.

Në fund të fundit dilema e botës moderne është e thjeshtë “Siç ngjitesh duhet të zbresësh”. Por kur i përjeton këto ngjarje të zhvillimit dhe rënies nga afër dhe personalisht gjërat nuk duken kaq të thjeshta. Vuajmë nga bombardimi i medias; jemi zhytur në informacion të pafiltruar dhe të çorganizuar. Jemi të hutuar, të mpirë dhe të verbuar nga shpejtësia e ndryshimit. Por që të përgjigjemi dhe të përshtatemi me sukses ndaj këtij ndryshimi duhet të kuptojmë përse po ndodh gjithë kjo, ku po na çon, dhe çfarë mund të bëjmë për të arritur më të mirën në rrethanat ku ndodhemi.  Që të veprojmë drejt duhet të dallojmë si pyllin (trendet kryesore, afatgjata)  ashtu dhe pemët (sfidat emergjente).

Kjo shtron pyetjen tjetër: nëse ekonomia finaciare nuk mund të rritet duke shtuar borxhet, atëhere çfarë do të ndodhë?

 Zhurma e shfryrjes

Nqs. kapitulli i mëparshëm do të kishte qenë një novelë lexuesi nuk do të kishte nevojë të lexonte gjatë për të kuptuar se fundi nuk është i këndshëm. Por nuk është thjesht novelë, është përshkrimi i sistemit ku ne dhe të dashurit tanë jetojnë. Se çfarë do të ndodhë me ekonominë që këtej e tutje nuk është thjesht çështje kurioziteti apo interesimi akademik.

Nuk është e vështirë të gjesh shumë opinone mbi drejtimin që ka marrë ose duhet të marrë ekonomia. Ekonomistët e shkollës së Çikagos i shikojnë borxhet dhe ndërhyrjet e qeverive dhe të bankave qendrore si problem, kurse kursimin si zgjidhje; kurse keinezianët e shohin zgjidhjen në rritjen e stimulimit nga qeveria për të zbutur trendet deflacioniste në ekonomi. Ca thonë se borxhet dhe shpenzimet e mëdha publike do të çojnë në një hiperinflacion që do të shkatërrojë monedhën. Ca të tjerë thonë se qeveria nuk mund të derdhë mjaftueshëm para në treg që të kompensojë hezitimin e bankave për të dhënë kredi, rrjedhimisht do të kemi vite depresioni deflacionist. Siç do të shohim secili nga këto opinione është korrekt deri në një farë mase.  Qëllimi ynë në këtë kapitull nuk është të parashikojmë se si do të sillet saktësisht sistemi ekonomik global në të ardhmen e afërt-kjo është e pamundur sepse ka në lojë shumë faktorë-por të ofrojmë një shikim të shkurtër, të përgjithshëm, objektiv të faktorëve dhe forcave në veprim në një ekonomi botërore të pas-2008-ës. Do të përpiqemi të sintetizojmë sa më shumë pikëpamje që të jetë e mundur.

Për këtë, do të fillojmë me një përshkrim të shkurtër të krizës që filloi 3 vjet më parë, pastaj do të përshkruajmë kufizimet praktike dhe teorike ndaj borxhit; do të shohim paketat e ndihmës dhe të stimulimit që u përdorën për të zbutur impaktin e krizës dhe në fund do të eksplorojmë disa skenarë të së ardhmes afatshkurtër dhe afatmesme.

Shtëpitë prej letre: Fllucka e fundit

Janë harxhuar tonelata bojë për të rikujtuar ngjarjet që çuan në krizën financiare të 2007-2008. Prandaj këtu do të kursehemi. Pothuajse të gjithë bien dakort se ndodhi pak a shumë si vijon:

• Kreditimi me shumicë (për shkak të uljes së kamatave nga Fed-i në përpjekje për të kufizuar pasojat negative të plasjes së flluckës së dot-com në vitin 2000) çoi në
• Flluckën e pasurive të paluajtshme, e cila u përkeqësua nga kreditimi i borxhlinjve të dobët.
• Pjesërisht dhe për shkak të derregullimit të industrisë financiare, fllucka e pasurive u nxit nga leva financiare e shërbimeve financiare, levë e cila u shtua nga inovacionet financiare dhe rritja e kompleksitetit të shërbimeve financiare (psh. krijimi i derivativëve, i borxheve të kolateralizuara dhe një sërë llojesh instrumentash investimi)—gjithë kjo nxiti bumin e një sistemi bankar të paqartë, problemet potenciale të të cilit u fshehën nga llogaritja e gabuar e riskut nga agjensitë e vlerësimit të riskut.
• Bumi i mallrave (i cili rriti çmimin e benzinës dhe të ushqimeve) dhe rritja e kamatave (sidomos e kredive për shtëpi me interes të ndrysheshëm) çoi në pakësimin e blerjeve dhe të besimit të konsumatorëve, dhe ndihmoi në plasjen e flluckës së pasurive-flluckë e cila gjatë plasjes nisi një reaksion zinxhir të falimentimeve.

Secili nga elementët e këtij përshkrimi të shkurtër është shtjelluar gjatë në libra si “Shumë i madh për të dështuar” i Andrew Ross Sorkin, dhe “Të gjithë djajtë janë këtu: Historia e fshehur e krizës financiare” e Bethany McLean dhe Joe Nocera, si dhe në filmin dokumentar “I brëndshmi”. Tani këto janë lajme të vjetra, të trishtuara, megjithëse shumë pjesë të historisë janë akoma të debatueshme (psh. problem ishte derregullimi apo legjislacioni i keq?). Ka rëndësi ta shqyrtojmë historinë me detaje dhe më shumë rëndësi akoma të kuptojmë se këto ngjarje ishin thjesht manifestime të një tendence më të fortë drejt rritjes së madhe dhe të paqëndrueshme të borxheve, të levës financiare, si dhe të kuptojmë nga ana financiare pse rritje ekonomike nuk ka më dhe me shumë mundësi nuk do të kthehet në të ardhmen e afërt.

Duke filluar në vitet 1970s, ritmet e rritjes së GDP-së në vendet perëndimore filluan të ulen. SHBA kishte qenë prodhuesi kryesor i naftës në botë, tani prodhimi i saj i naftës filloi të pakësohet dhe kjo çoi në rritjen e importit të naftës, duke inkurajuar kështu defiçitin tregtar. Tregjet e artikujve kryesorë të konsumit arritën maksimumin e tyre.

Në SHBA rrogat, sidomos të rrogëtarëve me orë pune të cilët përbëjnë 80% të të punësuarve-nuk po rriteshin më pas 2 dekadash rritjeje. Nivelet konstante të rrogave bënë që shumë familje të kishin mundësi të rrisnin shpenzimet (kujtoni: shëndeti i ekonomisë e ka të nevojshëm rritjen) vetëm duke kursyer më pak dhe duke marrë më shumë borxhe. Dhe familjet këtë bënë.

Me mosndryshimin e ritmit të rritjes së ekonomisë reale mundësitë për investime fitimprurëse në bizneset prodhuese u pakësuan; kjo krijoi kapitale të lira në kërkim të fitimeve të larta. Zgjidhja që gjetën investitorët e pasur ishte drejtimi i kapitaleve të lira drejt tregjeve financiare.

E reja më e madhe në fushën financiare gjatë viteve 1970 ka qene kolateralizimi-një praktikë financiare e mbledhjes së formave të ndryshme të borxheve kontraktuale (psh. kredive për shtëpi, kredive për biznes me hipotekë, të kredive për makina, apo të borxheve mbi kartat e kreditit) dhe shitja e tyre në formën e obligacioneve, kolateraleve, detyrimeve hipotekore të kolateralizuara. Kryegjëja dhe kamata mbi borxhet e nënbazuara të kolateralit u paguhen rregullisht investitorëve. Kolateralizimi u krijoi mundësi investitorëve që të sigurojnë më shumë borxhe. Në fakt, kolateralizimi shkaktoi (ose lejoi) që pretendimet mbi pasuritë të rriten shumë. Në SHBA borxhi total filloi të rritej më shpejt se GDP-ja, dhe raporti borxh-GDP u rrit nga 150% (ku kishte qënë për shumë vjet deri në vitin 1980) në 300 % sot.

Gjithashtu, duke filluar nga fundi i viteve 1970 ekonomistët filluan të argumentojnë se për të mbaruar stanjacionin e shkaktuar kryesisht nga çmimet e larta të naftës qeveria duhet të ulë taksat për të pasurit—të cilët tepricën e parave të grumbulluar në banka do e investonin dhe gjithsecili do të përfitonte. Njëkohësisht politikëberësit vendosën të çlironin sektorin financiar nga kufizimet e vëna që në kohën e “Marrëveshjes së Re” që të krijoheshin edhe më shumë mundësi investimi.

Disa komentatorë insistojnë se Ligji i Riinvestimeve në komunitet i 1977 (i ndryshuar në 1989,1991 etj.) —qëllimi i të cilit ishte inkurajimi i bankave tregtare dhe i shoqatave të kursimeve për tu dhënë kredi kredimarrësve në lagjet e varfra dhe të mesme—do të kontribuonte më vonë në flluckën e pasurive të paluajtshme të vitit 2000-2006. Megjithatë kjo është kundërshtuar nga shumë.  Gjithsesi, përshkrimi në statut i Fannie Mae (Shoqata Federale Kombëtare e Hipotekave, ose FNMA) dhe Freddie Mac (Korporata Federale e Hipotekave të Kredive për Shtëpi, ose FHLMC) nga kongresi në vitin 1968 si biznese të sponsorizuara nga qeveria me qëllimin e zgjerimit të tregut sekondar të hipotekave më anë të kolateralëve të mbuluar me hipoteka, do të kishte implikimet e veta shumë më vonë kur tregu pësoi kolaps në vitin 2007. Por më vonë do të flasim për këtë.

Proçesi i derregullimit dhe i ndryshimeve legjislative vazhdoi për 25 vjetët në vijim, dhe përfshiu psh. ligjin e modernizimit të kontratave të së ardhmes për mallrat. Draft ligji u përgatit nga senatori republikan Phil Gramm, u nënshkrua në ligj nga presidenti Bill Clinton në vitin 2000, dhe përmbante një dispozitë problematike “shtegun e Enronit” (u quajt kështu për mënyrën si i trajtonte derivativët e energjisë), si dhe legalizoi tregëtinë e kredive të hipotekuara të dyshimta për shtëpi.

Këto ndryshime në legjislacion u shoqëruan me një ndryshim në kulturën korporative: drejtorët filluan ti drejtonin kompanitë më shumë për llogari të menaxherëve se sa të pronarëve, duke i paguar vetes rroga spektakolare dhe duke theksuar gjithmonë e më shumë rritjen e çmimeve të aksioneve sesa rritjen e dividentëve. Kontrollorët, këshillat drejtues dhe analistët e Wall Streetit i inkurajonin këto tendenca, të bindur se rritja e çmimeve të aksioneve dhe përfitime të tjera financiare (kryesisht nëpërmjet derivativëve) i justifikonin tendencat.

Shpërndarja e të ardhurave në Amerikë, e cila kishte qënë pak a shumë e barabartë pas luftës së dytë botërore, filloi të rikthehej në pabarazitë e para gjatë viteve 1920, përpara Depresionit të Madh. Kjo pjesërisht u shkaktua dhe nga ulja, që filloi që në kohën e Reganit,e taksave për më të pasurit. Në vitin 1970, 100 drejtorët më të mëdhenj ekzekutivë të korporatave fitonin secili 45 fishin e rrogës së zakonshme të një punëtori, kurse në vitin 2008 raporti ishte 1: 1000.

Në vitet 1990 me rritjen e tepricës së kapitalit financiar, bankat e investimeve shpikën letra të reja me vlerë të cilat kishin fitim të lartë. Agjensitë e vlerësimit përdorën modele matematikore për të vlerësuar riskun e këtyre letrave me vlerë, modele të cilat, në retrospektivë duket se e nënvleftësuan riskun. Deri në fillim të viteve 1970 agjensitë e vlerësimit të kredive dhe letrave me vlerë paguheshin nga investitorët të cilët kërkonin informacion të paanshëm mbi emetuesit e titujve dhe ofertat e tyre. Nga fillimi i viteve 1970, 3 agjensitë më të mëdha (Standard & Poors, Moody dhe Fitch) fillluan të paguheshin nga emetuesit e titujve të cilët ato vlerësonin. Kjo bëri që agjensitë e vlerësimit të inkurajonin në mënyrë aktive emetimin detyrimeve të kolateralizuara.

Administrata e Klintonit një nga objektivat e saj kishte “shtëpi për të gjithë” (qëllimi nuk ishte ulja e çmimit të shtëpive, por që më shumë amerikanë të merrnin borxhe) dhe në dekadën në vijim % e amerikanëve që kishin shtëpi në pronësi u rrit me 7.8 %. Kjo nisi tendencën e rritjes së çmimeve të pasurive të paluajtshme.

Në fund të viteve 1990 investitorët investuan shumë në aksione të shoqërive të internetit duke krijuar një flluckë spekulative. Fllucka e internetit plasi në vitin 2000 (si me gjithë flluckat çështja ishte kur dhe jo nëse do të plaste), dhe një vit më vonë krimet e tmerrshme të 11 Shtator 2001 rezultuan në mbylljen për 4 ditë të bursave të SHBA-së dhe në rënien më drastike brenda një dite të bursës së Dow Jones. Këto ngjarje së bashku nxitën një reçesion të ndjeshëm. Për të penguar tendencat deflacioniste Rezerva Federale i uli kamatat e fondeve federale nga 6.4 % në 1%, duke lehtësuar kredimarrjen.

Presioni për të ulur kamatat po vinte dhe nga defiçiti i lartë dhe në rritje tregtar i vendit. Bilançi i pagesave i çdo vendi duhet të jetë 0, prandaj kur një vend ka defiçit të llogarisë korrente atëhere e mbulon defiçitin duke fituar nga investimet e huaja, ose duke ngrënë kursimet, ose duke marrë kredi nga vendet e tjera. Me fjalë të tjera, një vend që importon më shumë se eksporton duhet të marrë borxh për të pagur importet. Prandaj importet amerikane janë shoqëruar me sasi të mëdha dhe në rritje të investimeve të huaja në SHBA. Çmimet e larta të obligacioneve thithin më shumë investime, por ka një marrëdhënie inverse midis çmimeve të obligacioneve dhe % së kamatave, prandaj defiçitet tregëtare zakonisht shkaktojnë ulje të kamatave.

Investitorët e huaj kishin fonde me shumicë për ti dhënë hua, ose sepse kursenin shumë (në Kinë deri në 40% e të ardhurave kursehet), ose për shkak të çmimit të lartë të naftës (mendoni për OPEC-un). Një lum fondesh (që është quajtur “lumi gjigand i parave” dhe u dyfishua në masë në vitet 2000-2007, duke arritur në 70 trilionë) po hynte në tregjet financiare amerikane. Ndërkohë që qeveritë e huaja blenë bono thesari, duke evituar kështu impaktin e krizës, investitorë të tjerë të huaj si fondet e pensioneve investuan në tituj të siguruar me hipoteka dhe në borxhet e kolateralizuara. Pasoja indirekte ishte që familjet amerikane po financonin konsumin dhe po konkurronin duke rritur çmimet e shtëpive me fondet e marra borxh nga të huajt.

Ndërkohë sistemi pothuaj i pakontrolluar i shërbimeve financiare të dyshimta, i cili përbëhej nga fondet hexh, fondet e bursave të parave, bankat e investimeve, fondet e pensioneve dhe sipërmarrje të tjera pak të rregulluara, ishte bërë i rëndësishëm për tregjet e kredive dhe po minonte gjithë sistemin financiar. Por këto sipërmarrje kishin prirje të merrnin borxhe afatshkurtra në tregjet e likuiditeve dhe të blinin asete afatgjata, pak likuide dhe riskoze, duke përfituar kështu nga diferenca midis kamatave afatshkurtra dhe kamatave afatgjata më të larta. Kjo bënte që çdo çrregullim i tregjeve të kredive të rezultonte në zvogëlim të shpejtë të levës financiare dhe të detyronte sipërmarrësit të shisnin asetet afatgjata (si psh. MBS-të) me çmime të ulura.

Midis vitit 1997 dhe 2006 çmimi i një shtëpie tipike amerikane u rrit me 124 %. Çmimet e shtëpive po rriteshin shumë më shpejt se rritja e të ardhurave. Gjatë dy dekadave deri në vitin 2001, çmimi mesatar në vend i shtëpive ishte 2.9-3.1 herë të ardhurat mesatare të një familjeje. Ky raport u rrit në 4 në vitin 2004, në 4.6 në vitin 2006. Kjo do të thoshte se për gjithmonë e më shumë njerëz blerja e shtëpisë ishte e pamundur. Ndërkohë, nisur nga çmimet e ulëta të kamatave shumë pronarë shtëpish po rimerrnin kredi për shtëpi, po i vinin shtëpitë në hipotekë për herë të dytë mbi vlerën e rritur të shtëpive që të blinin makina të reja apo që të rimodelonin shtëpitë. Shumë kredi për shtëpi kishin kamata fillestare të vogla-por të ndryshueshme-dhe shumë borxhlinj u përballën shpejt me surpriza të pakëndshme.

Njerëzit mburreshin se shtëpitë e tyre po u sillnin më shumë të ardhura se rroga, duke besuar se rritja e çmimit të shtëpive ishte reale dhe mund të shfrytëzohej gjithmonë. Në një farë kuptimi këto ishin para të vjedhura brezit tjetër: blerësit e rinj në moshë, të cilët blinin për herë të parë, u zhytën në borxhe të pakthyeshme që të blinin shtëpitë, kurse pronarëve të vjetër që i kishin blerë shtëpitë përpara flluckës së pasurive ju krijua mundësia të shisnin shtëpitë, të blinin shtëpi më të vogla dhe të jetonin nga fitimi.

Wall Streeti e kishte lidhur lumin e parave të huaja me tregun e shtëpive të SHBA-së. Shpërblime shumë të larta përfitonin palët në gjithë zinxhirin e shërbimeve financiare, nga brokerat e hipotekave që shisnin kreditë, tek bankat e vogla që financonin brokerat, deri tek bankat gjigande të investimeve të cilat kolateralizonin, grumbullonin dhe ua shisnin kreditë investitorëve në të gjithë botën. Ky lum kapitali siguroi vende pune për miliona njerëz në ndërtim dhe industrinë imobiliare.

Brokerat e Wall Street-it filluan të mendonin se e meritonin të shpërbleheshin me miliona dollarë në vit me, thjesht sepse dinin si të përshpejtonin tregun e borxheve dhe të merrnin një pjesë të fitimeve për vete. Sjellja negative po shpërblehej mirë, kështuqë të gjithë në Ëall Street vendosën të sillen keq.

Rreth vitit 2003 sasia e kredive për shtëpi që jepej sipas kushteve të zakonshme të kredidhënies po ezaurohej. Por kërkesa për titujt e siguruar me hipoteka vazhdonte prandaj standartet e kredidhënies u ulën-në atë masë sa disa kredi për shtëpi me kamatë të ndryshueshme po ofroheshin pa interes fillestar, apo pa investim fillestar nga kredimarrësi, apo kredimarrësve që nuk kishin prova për aftësitë paguese të tyre, ose të gjitha këto së bashku.

Kreditë me hipotekë përfshiheshin në titujt e kolateralizuar me hipoteka, u shiteshin fondeve të pensionit dhe bankave të investimeve, siguroheshin me kontrata derivative dhe u shndëruan në shtyllën e sistemit financiar amerikan, si dhe gjithmonë e më shumë, të sistemit financiar të vendeve të tjera. Në vitin 2005 aktivitetet e lidhura me hipotekat po përbënin 62 % të të ardhurave të bankave private, nga 33 % që kishin përbërë në vitin 1987.

Si rezultat, kur fllucka më në fund plasi, çfarë do të kishte qenë një krizë 300 miliard dollarshe e kredive të këqija hipotekare, u shndërrua në një katastrofë disa trilion dollarshe që përfshiu sistemet financiare të SHBA-së dhe të shumë vendeve të tjera.

Midis korrik 2004 dhe korrik 2006, Fed-i rriti kamatën e fondeve federale nga 1% në 5.25 %. Kjo çoi në rritjen e kamatave të kredive hipotekare me afat 1 dhe 5 vjeçar, me interes të ndryshueshëm, duke rritur shpenzimet e shumë pronarëve të shtëpive. Meqë çmimet e shtëpive zakonisht ndryshojnë në kah të kundërt me interesat e kredive, papritur spekullimi me tregun e shtëpive u bë më riskoz. Fllucka po shfryhej.

Në fillim të 2007 u rrit numri i hipotekave të ekzekutuara dhe industria e kredive hipotekare jo cilësore e SHBA-së u rrënua, me më shumë se 25 kredidhënës të falimentuar, me humbje të mëdha ose të dalë në shitje.

E gjithë skema funksiononte mirë për sa kohë shtëpitë shtrenjtoheshin vit pas viti. Por sapo çmimet e shtëpive arritën pikun, piramida e përmbysur e pasurive, borxheve, detyrimve të kolateralizuara, derivativëve u lëkund dhe filloi të rrëzohet.

Për një kohë të shkurtër midis 2006-ës dhe mesit të 2008-ës, investitorët u zhvendosën drejt kontratave të së ardhmes të naftës, metaleve dhe ushqimit, duke rritur çmimet e këtyre në të gjithë botën. Protesta për bukën shpërthyen në shumë vende të varfra, ku çmimi i grurit dhe orizit u dyfishua dhe trefishua. Pjesërisht rritja e çmimeve ishte për shkak të nje tendence ekonomike të qëndrueshme: kërkesa për mallra po shtohej-pjesërisht për shkak të rritjes së ekonomive të Kinës, Indisë dhe Brazilit-kurse rritja e ofertës kishte mbetur mbrapa. Por spekullimet i ngritën çmimet më lart dhe më shpejt se do kishte bërë mungesa e ofertës e vetme.  Rritja e çmimit të naftës nxiti shumë reçesionin në vendet perëndimore. Pronarët e rinj të shtëpive, që ishin tashmë ngushtë, duhej të harxhonin 80-100 dollarë sa herë që mbushnin fuoristradat me benzinë. Industritë e automjeteve, të fluturimeve, të lundrimit dhe të transportit rrugor ishin të trullosura nga goditja.

Midis mesit të 2006-ës dhe Shtator 2008, çmimi mesatar i shtëpive në SHBA ra me 20 %. Me uljen e çmimeve shumë kredimarrës të rinj me kredi hipotekare me interes të ndryshueshëm e gjetën veten “të zhytur”: shtëpitë e tyre vlenin më pak se kreditë me të cilat i kishin blerë. Kjo do të thoshte se nuk mund të ristrukturonin kreditë për të shmangur pagesën e kamatave më të larta. Numri i kredive të këqija u rrit pa masë. Në vitin 2007 ekzekutimi i hipotekave u rrit me 79% në krahasim me vitin 2006 (dhe pëfshiu ~1.3 milion prona). Trendi u përkeqësua në vitin 2008, kur u ekzekutuan 2.3 milion prona, një rritje prej 81% në krahasim me vitin e mëparshëm. Në gusht 2008, 9.2% e gjithë kredive të hipotekuara ishin ose kredi në vonesë ose kredi me hipotekë në ekzekutim, në shtator të vitit tjetër raporti u rrit në 14.4 %.

Me rënien e shpejtë të çmimit të pasurive dhe me rrënimin e industrisë së kredive jo cilësore, në botën financiare filloi efekti domino.

Në shtator të 2008 i gjithë sistemi financiar ishte 48 orë larg shkatërrimit total. Shtëpia gjigande e investimeve Lehman Brothers u la të falimentonte dhe kjo transmetoi valë tërmeti nëpër tregjet globale financiare. Sistemi global i kredive ngriu dhe SHBA-ja ndërhyri me një paketë të jashtëzakonshme shpëtimi për bankat dhe kompanitë e sigurimit më të mëdha të Ëall Street-it. Paketa e kredive dhe garancive e SHBA-së arriti në shumën marramendëse prej 12 trilion dollarësh.  Rritja e GDP-së ishte negative dhe 8 milion vende pune u zhdukën brenda disa muajsh. Si presidenti dhe kongresi premtuan se do të apovonin ligje të reja që ripërsëitja e kësaj krize të ishte e pamundur. Si rezultat disa ligje u ndryshuan disi; sipas Christine Harper të Bloombergut: “Ligjvënësit bënë ndryshime të cilat do të pengonin bankat tregtare të hynin në tregëtira të rrezikshme. Ata nuk pranuan të kufizonin madhësinë e kredidhënësve apo të ndalonin çfarëdolloji kontrate derivative. Vendosja e rregullave, të rëna dakort më parë në nivel botëror, për kapitale dhe likuiditete më të mëdha u shty që të ndihmohej rimëkëmbja ekonomike.”.

Shumica e pjesës tjetër të botës ishte infektuar gjithashtu, për shkak të investimeve të ndërthurura të lidhura me hipotekat. Vendet e Eurozonës dhe Mbetëria e Bashkuar përjetuan rënie ekonomike ose ngadalësim të madh të rritjes; disa vende në zhvillim që kishin pasur rritje të shpejtë u ngadalësuan shumë (psh. Kamboxhia nga 10% rritje në vitin 2007 kaloi në pothuaj 0 rritje në vitin 2009). Në Mars 2009 bota arabe kishte humbur ~3 trilion dollarë për shkak të krizës—pjesërisht dhe për shkak të uljes së ndjeshme të çmimit të naftës.

Pastaj në vitin 2010 Greqia kaloi në krizë borxhi publik i cili rrezikonte integritetin ekonomik të Bashkimit Europian.Qeveri të njëpasnjëshme greke kishin krijuar defiçite të mëdha për të financuar vende pune në shtet, pensione dhe përfitime të tjera sociale. Në fillim të 2010 u zbulua se qeveria i kishte paguar Goldman Sachs-it dhe bankave të tjera me qindra milionë dollarë në tarifa që nga viti 2001 për të realizuar transaksione të cilat fshihnin nivelin real të borxheve të Greqisë. Midis vitit 2009 dhe Maj 2010 llogaritja zyrtare e defiçitit shkoi nga 6 % në 13.6 % të GDP-së; shifra e fundit është nga më të lartat në botë. Efekti i drejtpërdrejtë i falimentimit grek do të kishte qënë i vogël për ekonomitë e tjera europiane, sepse Greqia përbën vetëm 2.5 % të ekonomisë europiane. Por falimentimi grek do të bënte që investitorët të humbisnin besimin në vendet e tjera europiane të cilat gjithashtu kanë shumë borxhe dhe probleme me defiçitin: Irlanda me një defiçit publik prej 14.3 % të GDP-së, Britania e Madhe me 12.6 %, Spanja me 11.2 %, dhe Portugalia me 9.4 % do të ishin më të rrezikuarat. Kështu Greqia u shpëtua me kredi nga BE-ja dhe FMN-ja, kërkesat e të cilave përfshinin shkurtimin e ndjeshëm të shpenzimeve sociale. Nga fundi i Nëntor 2010, u bë e qartë se Irlanda gjithashtu kishte nevojë për tu shpëtuar-dhe u shpëtua, çka u shoqërua dhe me një paketë shkurtimesh të shpenzimeve dhe me shumë trazira politike. Por natyrshëm u shtruan pyetjet: Kush e ka rradhën? A kanë fuqi FMN-ja dhe BE-ja të shpëtojnë Spanjën? Çfarë do të ndodhte nëse ekonomia gjigande e Britanisë së Madhe do të kishte nevojë për shpëtim?

Kina, ekonomia e të cilës ka vazhduar të rritet me një shpejtësi marramendëse prej 8-10 % në vit, dhe që ka pasur sufiçit tregtar në 3 dekadat e fundit, ka një flluckë gjigande të pasurive të paluajtshme (çmimet mesatare të shtëpive në vend u trefishuan në periudhën 2005-2009; raportet çmime-të ardhura, çmime-qira për pasuritë e paluajtshme, si dhe numri i banesave dhe lokaleve të pazëna ishin shumë të larta).

Me pak fjalë, një ekonomi botërore që dukej e fortë në vitin 2007 u dobësua, vuante nga disa sëmundje të gjata secila prej të cilave mund të shpërthente me forcë dhe të përhapej me shpejtësi duke rikthyer botën në dallgët e krizës.

Fllucka e pasurive të paluajtshme në SHBA, e fillim viteve 2000, në terma të kapitalit të përfshirë, ka qënë më e madhja në histori. Plasja e flluckës ka një përngjasim të zymtë me vitet 1930: ekonomistët austriakë dhe post-keinezianë kanë argumentuar se nuk ishte dhe aq kolapsi i bursës së aksioneve që nisi Depresionin e Madh sesa dështimet e fermave që pamundësuan për fermerët shlyerjen e kredive hipotekore, si dhe flluckat e pasurive në Florida, Nju Jork dhe Çikago.

Flluckat e pasurive të paluajtshme janë në fakt fllucka kredish, sepse pronarët e pasurive zakonisht përdorin kredi për të blerë pasuri (kjo është në kontrast me flluckat e valutave, në të cilat kombet inflacionojnë monedhën e tyre për të shlyer borxhet publike). Sasia e borxheve rritet me dyndjen e blerësve në treg, të cilët e rrisin çmimin e pasurive në nivele të paarësyeshme dhe marrin kredi që nuk mund ti rikthejnë. Ndërtohen më shumë shtëpi dhe zyra seç duhen, lëndë e parë dhe punë harxhohet në ndërtimin e tyre. Flluckat e pasurisë reale çojnë në një ekses ndërtuesish të cilët duhet të ritrajnohen dhe ripajisen kur fllucka shpërthen. Këto lloj flluckash çojnë në kriza sistemike që ndikojnë integritetin ekonomik të kombeve.

Në fakt fllucka e pasurive e fillim-viteve 2000 ishte oksigjeni i ekonomisë së SHBA-së—burimi i vendeve të punës, bazamenti i ringjalljes së Ëall Street-it nga fllucka e Internetit, joshësja e kapitalit të huaj, baza për grumbullimin e kursimeve dhe shpenzimet familjare. Shpërthimi i saj ndryshoi çdo gjë.

Dhe ka arësye të besohet se fllucka nuk ka mbaruar së shfryri. Në rradhë mund të jetë fllucka e pasurive të paluajtshme për biznes. Në 5 vitet që vijnë ~1.4 trilion kredi për pasuri të paluajtshme për biznes do të maturohen dhe do të nevojiten rifinancime. Vlera e pasurive të paluajtshme për biznes ka rënë më shumë se 40% në SHBA në krahasim me pikun e vitit 2007, prandaj rreth gjysma e kredive janë në zhytje. Zyrat e pazëna janë në rritje, kurse qiratë janë në rënie.

Pasojat e krizës së pasurive të paluajtshme mbi bankat janë të thella dhe shkon përtej mospagesës së kontratave të kredive hipotekare: vartësia e thellë nga titujt e kolateralizuar, nga detyrimet e kolateralizuara dhe derivativët do të thotë se shumë banka, përfshirë ato më të mëdhaja, janë në fakt të falimentuara dhe nuk mund të marrin më rreziqe përsipër (do të shohim përse në seksionin tjetër).

Të dhënat demografike nuk premtojnë për një rikuperim të tregut të shtëpive së afërmi. Brezi i pasluftës është 65 dhe po i afrohet pensionit. Pak kanë kursime të mira; shumë shpresuan të financonin vitet e pensionit me fitimet nga pasuritë e paluajtshme-por për ta arritur këtë duhet ti shesin. Kjo do të shtojë më shumë shtëpi në një treg të mbimbushur, duke i ulur edhe më shumë çmimet.

Me pak fjalë, pasuritë e paluajtshme ishin burimi kryesor i rritjes në SHBA gjatë dekadës së kaluar. Me plasjen e flluckës, e cila la një gropë të hapur në ekonomi, nga do të vijnë vendet e reja të punës dhe rritja e mëtejshme? A mund të zgjidhet problemi me një flluckë tjetër? 

Limitet e borxheve

Le të ndryshojmë këndvështrimin për një moment. Shikoni me kujdes Figurën 1, vlera totale e borxhit në SHBA që nga viti 1979. Shikoni me kujdes Figurën 1. Grafiku e ndan borxhin në 4 kategori-borxhi i familjeve, shoqërive tregtare, i sferës financiare dhe borxhi publik. Të gjitha llojet e borxheve janë rritur shumë gjatë 30 viteve të kaluara, dhe sektori ku ka rritje më të madhe është ai financiar. Vini re formën e grafikut: nuk është vijë e drejtë (e cila do të tregonte rritje lineare), por, deri në vitin 2008, më shumë i ngjan grafikut në formë J-je të një rritjeje gjeometrike ose eksponenciale (siç kemi diskutuar në Hyrje).

Figura 1

Rritja që vazhdon në këtë mënyrë, qoftë rritja e prodhimit të naftës së SHBA-së në vitet 1900-1970, apo rritja e pupullatës së Entamoeba histolytica në gjakun e një të sëmuri me dizenteri amebike, gjithmonë një ditë përballet me limitet e veta.

Po borxhet ku e kanë limitin dhe sa afër jemi këtij limiti?

Një vend i mirë për të filluar kërkimin e përgjigjes është të hetojmë se si kemi arritur ta rrisim borxhin deri tani. Në një ekonomi kur kredidhënia bankare respekton mjaftueshmërinë e pjesshme të kapitalit (fractional reserve banking), me gjithmonë e më shumë kredi që merren për të financiar gjithmonë e më shumë konsum dhe investime, zakonisht është e mundur të paguash borxhin para kohe, bashkë me kamatën.

Nuk ka kurrë mjaftueshëm para në sistem që i gjithë borxhi me gjithë interesa të paguhet njëherësh. Për sa kohë borxhi i përgjithshëm (rrjedhimisht dhe sasia e parave) rritet vazhdimisht, kjo nuk përbën problem praktik. Sistemi ka disa nga veçoritë e skemave piramidale dhe të flluckave, por ka dhe një llogjikë të brendshme madje dhe potencialin për një qëndrueshmëri dinamike (të përkohshme).

Megjithatë, ka limite praktike brenda këtij sistemi dhe këto limite shfaqen në mënyra të ndryshme për të katër kategoritë e borxhit.

Në borxhet publike problemet dalin kur shuma e kamatave bëhet sa një pjesë e mirë e të ardhurave tatimore. Sot në SHBA buxheti federal shkon në rreth 3.5 trilion dollarë, nga të cilat 12 % (apo 414 miliard) shpenzohet për pagesën e kamatave. Por në vitin 2009 të ardhurat nga taksat dhe tatimet ishin vetëm 2.1 trilion, kështu kamatat sot gllabërojnë pothuajse 20%, pra 1/5 e të ardhurave nga taksat dhe tatimet. Për arësye të ndryshme (përfshirë reçesionin ekonomik, luftërat në Irak dhe Afganistan, shkurtimet e taksave nga Bushi dhe programet e ndryshme të subvencioneve) qeveria federale aktualisht ka një defiçit prej 1 trilion dollarësh në vit. Kjo shumë i shtohet borxhit, kështu shtohen dhe kamatat e ardhshme. Borxhi publik aktualisht është 13.6 trilion dollarë (është rritur me më shumë se 50% nga viti 2006), dhe po rritet me mbi 1 trilion dollarë në vit për shkak të defiçiteve të cilat zyrtarisht parashikohen të vazhdojnë dhe për disa vjet. Kur borxhi të arrijë 20 trilion, pak a shumë pas 10 vjetësh, pagesa e kamatave mund të përbëjë zërin më të madh në buxhetin federal, duke eklipsuar dhe shpenzimet ushtarake. Nëse të ardhurat nga taksat nuk rriten deri atëhere pagesa e kamatave mbi borxhin publik do të konsumojë 20% të të ardhurave nga tatimet pas 10 vjetësh. Kamatat tashmë “hanë” pothuaj gjysmën e të ardhurave nga tatimi mbi të ardhurat, të cilat llogariten të jenë 901 miliard në vitin 2010.

Duket qartë që kur 100% e të ardhurave nga taksat të shkojnë për pagesën e kamatave dhe të gjitha aktivitetet publike të financohen me borxhe-borxhe mbi të cilat do të paguhet më shumë kamatë- sistemi do të ketë arritur në një farë “singulariteti” financiar: mund ta quajmë vrima e zezë e borxhit. Por me shumë mundësi problemet e mëdha do të fillojnë kohë përpara se të arrijmë në atë rrugë qorre. Shumë analistë llafazanë sugjerojnë se kur qeveria të harxhojë 30% të të ardhurave nga taksat mbi pagesën e kamatave vendi do të ngecë në një çark borxhi nga i cili nuk do të jetë e lehtë të dilet. Po të shohim trajektoren aktuale të borxheve publike dhe të kamatave të tyre, ky cak i 30% mund të arrihet brenda disa vjetësh. Edhe përpara arritjes së cakut vlerësimi i SHBA-së nga agjensitë vlerësuese të kredisë dhe shpenzimet për kamatat do të përkeqësohen.

Megjithatë, disa argumentojnë se caku i borxhit publik (që krijohet nga pagesat në rritje të kamatave) nuk është e thënë të jetë një cak shumë kufizues-veçanërisht për një komb të madh si SHBA që kontrollon monedhën e vet. Qeveria e SHBA-së është e autorizuar nga kushtetuta të shtypë para, përshirë shtypjen e parave për pagimin e kamatave mbi borxhet e saj. Ose qeveria mund ti japë borxh vetes nëpërmjet bankës qëndrore, e cila do ja skontojë pagesat e kamatave Thesarit (kjo është në fakt çfarë po bëjnë Thesari dhe Fed-i me planin “Quantitative Easing 2”, për të cilën do diskutojmë më poshtë). Për një perspektivë përse borxhi publik i SHBA-së mund të mos hasë në pengesa tani afër, derisa ekonomia ti rikthehet rritjes, lexoni James K Galbraith.

Komplikacioni më i dukshëm që mund të ndodhë është: nëse në një moment besimi i përgjithshëm se borxhi i jashtëm publik i SHBA-së (borxhet ndaj privatëve dhe kombeve të tjera) mund të shlyhet me borxh me vlerë të njëjtë, tronditet thellë, blerësit potencialë të atij borxhi mund të vendosin ti fusin paratë nën dyshekun metaforik (duke e përdorur për të blerë fabrika apo fusha naftëmbajtëse), megjithë vështirësitë që mund të hasin. Atëhere Fed-i do të bëhej pothuaj i vetmi blerës i borxhit publik, çka do të minonte besimin në monedhën dhe me probabilitet do të nxiste një spirale të shpejtë refuzimi që do të zgjaste derisa monedha të dështonte. Kjo nuk do të ishte ngjarje unike sepse ka shumë shembuj historikë të dështimit të monedhave.

Disa që e kuptojnë se defiçiti publik nuk është jetgjatë konkludojnë se po na bie qielli mbi kokë dhe fundi është afër. Kuptohet që shqetësohesh kur kupton se sistemi ekonomik global është si një skemë piramidale që arrin të funksionojë vetëm në sajë të besimit të pjesëmarrësve të saj.  Por për sa kohë shpenzimet nuk kapërcejnë disa kufirin dhe ekonomia rifillon rritjen shpejt, kjo skemë mund të funksionojë edhe për goxha kohë. Skemat piramidale teorikisht mund të vazhdojnë pa fund-nëse numri i pjesëmarrësve potencialë është i pafundshëm. Vlera absolute e borxhit publik nuk është domosdoshmërisht një faktor kritik për sa kohë rritja ekonomike do të jetë e mjaftueshme që raporti i borxhit ndaj të ardhurave të mos ndryshojë. Edhe rritja e këtij raporti nuk është domosdoshmërisht shkak për tu alaramuar, për sa kohë kjo rritje është e përkohshme. Ky është argumenti Keinezian.  Keinezianët gjithashtu vërejnë se borxhi publik është vetëm një kategori brenda borxhit total dhe borxhi i SHBA-së nuk është rritur në proporcion me borxhet e tjera në ndonjë masë alarmante (deri në reçesionin aktual). Përsëri, nëse rritja kthehet, marrja e mëtejshme e borxheve mund të justifikohet deri në një farë mase-veçanërisht nëse objektivi është rifillimi i rritjes ekonomike.

Limitet ndaj borxhit të familjeve janë të ndryshme, por të ngjashme: konsumatorët nuk mund të krijojnë para si bankat (dhe disa qeveri), dhe nuk mund të marrin më shumë borxhe nëse askush nuk u jep. Kredidhënësit zakonisht kërkojnë kolateral, kështuqë pasuria më e madhe (zakonisht në formën e pasurisë së paluajtshme) përkthehet në aftësi më të madhe kredimarrëse; njësoj, kredidhënësit duan të shikojnë prova të aftësisë shlyerëse, prandaj një rrogë më e madhe përkthehet në një aftësi më të madhe kredimarrëse.

Sikurse e kemi parë, të ardhurat aktuale, pa inflacionin, të punëtorëve amerikanë pak janë rritur që nga vitet 1970, por çmimet e shtëpive u ngritën gjatë viteve 2000-2006, duke u rritur artificialisht vlerën teorike atyre. Shumë pronarë shtëpish përdorën shtëpitë e vlerësuara më lart si kolateral për më shumë borxh—në shumë raste për shumë borxh. Njëkohësisht, kredidhënësit lehtësuan kredidhënien ndaj konsumatorëve dhe kredidhënien në përgjithësi—duke dhënë kredi hipotekare pa dokumenta apo duke ofruar një lum kartash krediti. Rezultati: borxhet e familjeve u ngritën nga më pak se 2 trilion në vitin 1980 në 13.5 trilion në vitin 2008. Kredimarrja dhe shpenzimet nga familjet amerikane ishin turbina kryesore jo vetëm e rritjes ekonomike në vend në dekadën e kaluar, por dhe e rritjes ekonomike globale.

Por me kolapsin e tregut të pasurive të paluajtshme të SHBA-së në vitin 2007, edhe pasuria e familjeve ra në vlerë(ra me 17.5 trilion dollarë ose 25.5 % nga viti 2007 në vitin 2009—ekuivalente me GDP-në e një viti); dhe me rritjen e papunësisë nga 4.6% në vitin 2007 (sipas të dhënave zyrtare) në ~10% (të dhëna zyrtare) në vitin 2010, të ardhurat mesatare të familjeve u pakësuan. Në të njëjtën kohë bankat shtrënguan standartet e tyre kredidhënëse, kompanitë e kartave të kreditit pakësuan ndjeshëm numrin e ofertave dhe për kreditë me hipotekë kishte shumë më tepër kushte. Prandaj aftësia e familjeve për të marrë më shumë borxh është ulur ndjeshëm. Më pak borxhe do të thotë më pak shpenzime (familjet zakonisht marrin kredi për shpenzime—qoftë për të blerë makinë apo për të rregulluar kuzhinën). Ky problem potencialisht është afatshkurtër; megjithatë e vetmja mënyrë që situata të ndryshojë është që ekonomia të rritet prapë (kështu çmimet e shtëpive të rriten, papunësia të ulet, kredidhënia të lehtësohet). Kleçka: rritja e kërkesës së konsumatorëve është kërkesa kryesore që të rikthehet rritja.

Pra thjesht duhet që familjet të fillojnë të marrin borxhe dhe të shpenzojnë prapë. Ndoshta qeveria mund të gjejë një mënyrë të fusë para fillestare në xhepat e qytetarëve (para për rrangalla, të interesuar?) për të filluar rritjen. Por kësaj strategjie i kundërvihet demografia: Siç e kemi përmendur, brezi i lindur pas luftës së dytë botërore (brezi më i madh në numër në historinë e vendit, me 70 milionë amerikanë) po i afrohet moshës së pensionit, pra kanë kaluar moshën e shpenzimeve të mëdha. Jo se nuk do të vazhdojnë të blejnë (të gjithë duan të hanë), por shpenzimet e tyre në tërësi pak mundësi ka të rriten, sepse kursimet e tyre janë mesatarisht të pamjaftueshme për daljen në pension (1/3 e tyre nuk kanë fare kursime). Brezi i pasluftës, nga nevoja, do të kursejë më shumë dhe do të shpenzojë më pak. Kjo nuk do e ndihmojë rritjen ekonomike.

Kur kërkesa për produktet ulet, shoqëritë tregtare nuk preferojnë të marrin borxh për të rritur kapacitetin e tyre prodhues. Edhe kredimarrja nga bizneset për të rritur levën financiare ka limite. Shumë borxhe ulin rezistencën e bizneseve në periudha të vështira për biznesin-dhe e ardhmja e afërt duket se do të jetë e vështirë. Porositë për artikuj jo-ushqimorë janë ulur, ndërtimi i shtëpive dhe shitjet e shtëpive të reja janë ulur, kursimet janë rritur. Si rrjedhim bankat nuk duan tu japin kredi bizneseve, se rreziku i mosshlyerjes duket të jetë më i madh se para disa vitesh; gjithashtu, bankat hezitojnë të marrin më shumë risqe të çfarëdolloji, sepse asetet në bilançet e tyre tani përbëhen kryesisht nga derivativët dhe detyrimet e kolateralizuara, tëni të çvleftësuara.

Ndërkohë, ironikisht dhe ndoshta çuditërisht, shoqëritë tregtare amerikane kanë mbi 1 trilion dollarë kursime sepse nuk po gjejnë mundësi investimi fitimprurëse dhe se duan të ruajnë likuiditetin që kanë për të paraprirë kohërat e vështira të zgjatura.

Ah sikur të fillonte faza rritëse e ciklit të biznesit, atëhere marrja e borxheve të tjera do të justifikohej si për kredidhënësit dhe për kredimarrësit. Por besimi në të ardhmen deri tani ka qënë i ulët.

Kategoria e borxhit financiar-i cili është rritur më shumë nga të gjitha kategoritë e tjera të borxhit—përbëhet nga borxhet dhe leva financiare brenda vetë sistemit financiar. Kjo kategori nuk ka rëndësi sepse institucionet financiare veprojnë kryesisht si ndërmjetësa për kredimarrësit e tjerë. Kjo kategori nuk përfshin vlerën nominale të kontratave derviative,  e cila është rreth 5 herë sa borxhet publike, të familjeve, të shoqërive tregtare dhe të sistemit financiar, të marra së bashku (rreth 260 trilion derivativë në fuqi, në krahasim më 55 trilion borxhe). Dhe derivativët kanë ndihmuar në krijimin e një situate që kufizon aftësinë e sistemit financiar për të kryer detyrën e tij të vetme të dobishme për shoqërinë-ofrimi i kapitalit për investim ndaj bizneseve fitimprurëse.

Një nga reformat kryesore gjat Depresionit të Madh, që u aprovua me ligjin “Glass Steagall” të 1933 ishte kushti që bankat tregtare nuk mund të veprojnë si banka investimesh. Pra e kishin të ndaluar të tregëtonin aksione, obligacione dhe derivativë. Ky ndalim u bë mbi parimin se në sistemin financiar duhet të ndahen investimet afatgjata nga spekullimet apo bastet. Ky ndalim u hoq me ligjin “Gramm–Leach–Bliley” të 1999 (ligj për të cilin industria e shërbimeve financiare lobizoi shumë).Si rezultat të gjitha bankat e mëdha amerikane në dekadën e fundit janë zhytur thellë në investime spekullative, me paratë e tyre dhe të klientëve.

Me derivativët, meqë nuk është e nevojshme të kesh në pronësi asetin e nënbazuar,dhe  shpesh nuk është e nevojshme as të provosh aftësinë për shlyer “bastin”, nuk ka kufi ndaj sasisë që mund të luhet. Vërtet shumë derivativë kompensojnë njëri tjetrin dhe qëllimi i tyre i deklaruar është pakësimi i rrezikut financiar. Gjithsesi, kur ka kontratë dikush duhet të paguajë-nqs kanë për të paguar.

Svapet e kredive të këqija (të diskutuara në kapitullin e kaluar) zakonisht tregëtohen mbi banak —dmth pa informuar persona të tretë; janë një farë siguracioni për ngjarjen e mosshlyerjes së kredisë: pronari i kontratës vepron si “sigurues” ndaj moshlyerjes, falimentimit apo “ngjarjeve të tjera relevante” dhe paguhet rregullisht me premiume “siguracioni”; këto janë pagesa neto ndaj “siguruesit”. Por nëse kredia nuk shlyhet atëhere siguruesi duhet të paguajë shuma të mëdha. Ja një shembull: në vitin 2005, prodhuesi i pjesëve të këmbimit të makinave Delphi nuk shleu 5.2 miliard dollarë obligacione dhe kredi —por obligacionet dhe kreditë ishin të mbrojtura nga 20 miliard dollarë kontrata derivative mbi kreditë e këqija (si rezultat pronarët e derivativëve humbën shuma të mëdha, shumë më tepër se huadhënësit e obligacioneve dhe të kredive). Kjo shkallë leve financiare ka qenë e zakonshme në korporatat dhe sistemin financiar të SHBA-së. Po ulej risku apo thjesht po shpërndahej në aktorët e tjerë të ekonomisë?

Një shembull më domethënës është ai i gjigandit të sigurimeve AIG, i cili siguronte detyrimet e institucioneve financiare përmes svapeve të kredive të këqija. Transaksionet ndodhnin kështu: AIG shpërblehej me një tarifë periodike në shkëmbim të premtimit të dëmshpërblimit të palës A nëse pala B dilte debitor i keq. Siç doli më vonë, AIG nuk kishte kapital për të mbuluar detyrimet e saj kur kreditë e këqija u rritën shumë në SHBA në vitin 2008, dhe falimentimi i AIG-së do të kishte zhytur shumë kompani të tjera në një spirale financiare vdekjeprurëse. Prandaj qeveria federale ndërhyri dhe shpëtoi AIG-në me miliarda dollarë.

Në vitet e begata të dekadës së parë të 2000, edhe bankat më prestigjoze dhe të mëdhaja u përfshinë në një aktivitet që do e quanim sjellje kriminale në shkallë të gjërë. Siç është zbuluar nga dëshmitë e betuara para Kongresit, firma si Goldman Sachs krijuan tituj të dyshimtë dhe u shitën me dhjetëra miliarda dollarë tituj të tillë investitorëve, pastaj blenë kontrata derivative me vlerë edhe më të madhe. Pra në thelb hodhën bast kundër titujve që vetë ata i kishin emetuar.  Thjesht po mashtronin klientët e tyre,  ku përfshiheshin fonde pensioni të huaja dhe vendase. Akoma asnjë drejtor i ndonjë banke apo firme shërbimesh financiare nuk është dënuar për këto mashtrime. Në të kundërt, shumica e të përfshirëve kryesorë janë duke shtuar pasuritë e panumërta, të sigurtë se çfarëdo të kenë bërë –dhe në shumë raste vazhdojnë të bëjnë- është thjesht një rrjedhojë e natyrshme e llogjikës së brendshme të industrisë së tyre.

Shkalla dhe përqëndrimi i ekspozimit të bankave më të mëdha ndaj derivativëve ishte dhe mbetet e jashtëzakonshme: në vitin 2005, JP Morgan Chase, Bank of America, Citibank, Wachovia, dhe HSBC së bashku kishin 96 % të 100 trilion dollarë kontratave derivative në pronësi të 836 bankave amerikane.

Megjithëse shumë derivativë kanë qenë siguracion kundër kredive të këqija, apo baste për falimentimin e kompanive, në një shkallë të madhe ato ishin një bast gjigand se ekonomia në tërësi do të vazhdonte të rritej (dhe, më specifikisht, se vlera e pasurive të paluajtshme do të vazhdonte të rritej). Kështu, kur ekonomia ndërpreu rritjen, dhe fllucka e pasurive të paluajtshme filloi të shfryhej, filloi një shthurje sistemike që mund të ndërpritej (vetëm përkohësisht) nga një ndërhyrje masive qeveritare.

Papritur “aseteve” në formën e kontratave derivative që kishin një vlerë në llogaritë e kontabilitetit të bankave ju ul shumë vlera. Nëse këto asete do të shiteshin, apo do të shënoheshin në llogaritë kontabile me vlerën aktuale, bankat do të zbuloheshin si të falimentuara. Ndihma e qeverive u mundësoi bankave ti mbanin këto asete në hije, kështu ato dukeshin në gjendje normale dhe mund të vazhdonin biznesin.

Megjithë përhapjen e derivativëve, sistemi financiar merret kryesisht me marrjen e depozitave dhe dhënien e kredive. Kreditë bankare janë burimi i parave në ekonominë tonë moderne. Nëse bankat falimentojnë, njësoj dhe pjesa tjetër e ekonomisë.

Por, sikurse kemi parë, shumë banka janë në fakt të falimentuara për shkak të kontratave të zhvleftësuara derivative dhe kredive të këqija të kolateralizuara me hipotekë, të cilat ato i paraqesin si asete në bilançet e tyre.

Dikush mund të pyesë me të drejtë: Nëse bankat private kanë fuqinë të krijojnë para, përse nuk i fshijnë këto asete të këqija dhe të vazhdojnë punën? Ellen Broën e shpjegon qartë në librin e saj “Rrjeta e borxhit”:

Sipas rregullave të kontabilitetit të bankave private, të gjitha bankat duhet të ballancojnë librat, aktivet duhet të barazojnë pasivet. Ato mund të krijojnë sa para të duan duke dhënë kredi, por nëse borxhet nuk shlyhen, bankat duhet të regjistrojnë humbjen; kur borxhet fshihen ose anullohen aktivet pakësohen. Për të ballancuar librat…duhet të mbulojnë humbjet nga fitimet ose nga fondet e investuara nga pronarët (aksionerët); nëse humbja ështëe tillë që pronarët dalin pa fitim, banka do të duhet të mbyllë dyert”

Për shkak të ekspozimit të tyre ndaj derivativëve, kredive të këqija për shtëpi dhe titujve me hipoteka, bankat nuk japin kredi të reja sepse nuk mund të rrezikojnë më. E vetmja mënyrë për të pakësuar riskun është që kreditë të garantohen nga qeveria. Nëse faza në rënie e ciklit të biznesit është e shkurtër, një plan i tillë parimisht funksionon.

Por në situatën aktuale funksionimi i këtij plani është problematik. Siç kemi thënë më lart, skemat piramidale mund të vazhdojnë pa fund, për sa kohë numri i investitorëve të rinj është i pafundëm. Por në botën reale numri i investitorëve të mundshëm është gjithmonë i kufizuar. Ka limite. Dhe kur këto limite arrihen, skemat piramidale mund të shkërmoqen shpejt.

Këto janë 4 kategoritë e borxhit. Në një periudhë afatshkurtër nuk ka hapësirë për rritjen e borxhit të familjeve dhe bizneseve. Brenda sektorit financiar ka pak hapësirë për rritjen e kredive për prodhim. Bankat hije mund të emetojnë më shumë kontrata derivative, por kjo nuk ndihmon aspak ekonominë reale, thjesht shpërndan riskun në aktorët e tjerë. Mbetet qeveria, e cila (nëse emeton monedhën e vet dhe mund të ruhet nga spekullatorët) mund të vazhdojë me defiçitet e larta, si dhe bankat qendrore, të cilat mbajnë defiçitet  qeverive në këmbë duke blerë obligacione qeveritare- por dhe kjo strategji është me sukses të përkohshëm nëse nuk arrin të rifillojë rritjen në sektorët e tjerë.

Një statistikë e vetme është shumë domethënëse: në SHBA raporti borxh total/GDP vajti mbi 300% në vitin 2005, duke kapërcyer rekordin e mëparshëm prej 290% të arritur  menjëherë përpara kolapsit të bursave në vitin 1929. Borxhi i jashtëm i SHBA-së (borxhi ndaj vendeve të tjera të botës) u bë 3 trilion dollarë, kur vetëm pak vjetë më parë kishte sufiçit.

Kujtoni: në një sistem ku paraja krijohet përmes kredidhënies së bankave, nuk ka asnjëherë aq lek sa të shlyhen gjithë kreditë me gjithë interes. Sistemi funksionon për sa kohë është në rritje.

Atëhere, çfarë ndodh me këtë mal borxhesh në mungesë të rritjes ekonomike? Përgjigje: një lloj krize borxhesh. Dhe kjo po ndodh.

Krizat e borxheve kanë ndodhur shpesh gjatë historisë, shumë kohë përpara shpikjes së huadhënies nga depozitat bankare dhe të kartave të kreditit. Shumë shoqëri e zgjidhën problemin me “amnistitë e borxheve”: Sipas librit të Leviticus në Bibël, çdo vit i 50-të është viti i amnistisë, kur skllevërit dhe të burgosurit lirohen dhe borxhet falen. Prova të traditave të ngjashme mund të gjenden në tekstin antik të Hittite-Hurrian me titull “Kënga e faljes së borxhit”; në historinë e Athinës së lashtë, Soloni (638 para krishtit–558 para krishtit) aprovoi disa ligje të quajtura seisachtheia, të cilat falën të gjitha borxhet në fuqi si dhe borxhet e mëparshme që kishin çuar në skllavëri dhe vasalitet (kështu liroi skllevërit dhe shërbëtorët e bërë nga borxhet); kurse Kurani këshillon falje të borxheve për ata që janë sinqerisht në paaftësi paguese.

Për familjet që përballen me shlyerje të papërballueshme dhe nivele të larta borxhesh mbi kartat e kreditit, falja mund të duket si një ide e madhe. Por çfarë do të implikonte kjo sot, kur borxhi është bërë thelbi i ekonomisë, nëse do të bëhej në shkallë të gjërë? Kujtoni: kemi krijuar një makinë ekonomike e cila ka nevojë për borxhet si automjeti për benzinën.

Në praktikë, pak mundësi ka të shohim një falje të përgjithshme borxhi në vitet që vijnë;  por do të shohim falimentime dhe moshlyerje borxhesh që do të arrijnë të njëjtën gjë- shkatërrimin e borxhit. Që në ekonominë e sotme do të thotë shkatërrim i pasurisë dhe i të drejtave pasurore. Do të fshihen sasi shumë të mëdha borxhesh- me triliona dollarë. Fillimisht qeveria do të përpiqet të pengojë këtë lum shkatërrimi të borxheve të familjeve, bizneseve, bankave duke hyrë vetë në borxhe—por përfundimisht nuk do vazhdojë dot gjatë, për shkak të kufizimeve të kredimarrjes publike të diskutuara më lart.

E filluam me pyetjen: Sa afër i kemi kufijtë e borxhit? Përgjigja që del është: me shumë mundësi i kemi arritur kufijtë realistë të borxheve të familjeve dhe bizneseve; raporti borxh total i SHBA-së/GDP është afër ose e ka kapërcyer sinjalin e rrezikut; dhe kufijtë e borxhit publik janë në horizont, megjithëse konkluzioni i fundit është më i debatueshëm.

Stimuj dhe ndihma të dështuara

Në përgjigje të krizës financiare, qeveritë dhe bankat qendrore kanë ndërmarrë një sërë masash dramatike dhe të jashtëzakonshme. Në këtë kapitull do të fokusohemi kryesisht tek SHBA-ja (shpëtimi i bankave, i kompanive të sigurimit dhe të automjeteve, i GSE-ve, paketat e stimulimit të viteve 2008 dhe 2009; veprimet dhe pushtetet e reja të Rezervës Federale ), por do të përmendim shkarazi dhe aksione të qeverive dhe bankave qendrore të vendeve të tjera (kryesisht Kinës dhe Eurozonës).

Deri tani nga qeveria e SHBA-së dhe nga Rezerva Federale janë shpenzuar 3 trilion dhe janë garantuar 11 trilion dollarë. Disa nga masat e marra do të diskutohen më poshtë; për një listë të plotë të shpenzimeve dhe dorëzanive shikoni Listën e Shpëtimeve në faqen online të CNN-it.

Ndihmat kundër falimentimit

Ndihmat nga Thesari kundër falimentimit u ofruan nën programin “Ndihmë ndaj Aseteve me Probleme” (TARP), të aprovuar me ligjin e datës 3 Tetor, 2001, i cili lejoi Thesarin të blejë ose sigurojë deri në 700 miliard asete me probleme. Këtu përfshiheshin kreditë hipotekare për shtëpi apo biznes si dhe “çdo titull, detyrim, apo letra të tjera me vlerë që bazohen mbi ose kanë lidhje me këto kredi hipotekare” të emetuara më ose përpara 14 Mars 2008. Ligji lejoi qeverinë federale që të blejë asete jolikuide, të vështira për tu vlerësuar (kryesisht borxhe të kolateralizuara) nga bankat dhe institucione të tjera financiare që të shmangej vala e falimentimeve që do të përfshinte botën financiare. Lista e kompanive që përfituan nga fondi i shpëtimit përfshinte firmat më të mëdha, më të pasura dhe më të fuqishme të Wall Street-it—Citigroupin, Bankën e Amerikës,  AIG-në, JPMorgan Chase-in, Ëells Fargo-n, Goldman Sachs-in, dhe Morgan Stanley-in—si dhe GMAC-në, General Motors-in, dhe Chrysler-in.

Programi ngjalli debate, disa e quajtën “socializmi i shtrembëruar” (fitimet janë private, kurse humbjet të përbashkëta). Kritikët u zemëruan sidomos kur mësuan se drejtorët e kompanive të shpëtuara vazhdonin të përfitonin rroga dhe bonuse të majme. U zbuluan raste mashtrimi, si dhe raste kur sasi të mëdha ndihme u përdorën nga kompanitë për të lobizuar kundër reformave financiare.

Gjithsesi, frika fillestare se paratë po çoheshin dëm dukej se nuk u vërtetua: Ndihma në një pjesë të mirë u shlye shpejt (psh., në mes të 2010, mbi 169 miliard nga 245 që u investuan në bankat amerikane, u shlyen, përfshirë 13.7 miliard dividendë, interesa dhe të ardhura të tjera). Disa nga shlyerjet e shpejta ishin të motivuara dhe nga dëshira e kompanive për tu liruar nga kufizimet e vendosura (përfshirë kufizimet nga administrata e Obamës mbi shpërblimet e drejtorëve).

Shpëtimi i Fannie Mae dhe Freddie Mac u njoftua në shtator 2008, kur qeveria përmes Agjensisë Federale të Financimit të Shtëpive, i vuri dy kompanitë nën administrim, pushoi drejtorët e përgjithshëm dhe këshillat mbikëqyrës të tyre, dhe bëri Thesarin pronar në 79.9 % të secilës firmë.  I vetmi kufizim në autoritetin e Thesarit të SHBA-së për të vazhduar pagesat për stabilizimin e Fannie Mae dhe Freddie Mac ishin kufizimet ligjore të borxheve qeveritare. Ligji që shpëtoi Fannie-n dhe Freddie-n, për të mundësuar blerjen e kredive hipotekare nga qeveria, e rriti nivelin e borxhit publik me 800 miliard dollarë, në një total prej 10.7 trillion dollarësh.

Në SHBA tregu i titujve të kolateralizuar me kredi hipotekare u tkurr nga 1.9 trilion në vitin 2006, në vetëm 50 miliard në vitin 2008. Kështu rezultati i shpëtimit ishte që qeveria federale u shndërua në kredidhënësin kryesor të kredive hipotekore.

Shpëtimet arritën të parandalonin shkrirjen e menjëhershme të sistemit financiar të SHBA-së (dhe ndoshta atij botëror). Por ato pak e ndryshuan kulturën e Wall Street-it (psh. pageësn e bonuseve të majme për blerje spekulative që injoronin të ardhmen e kompanive apo të ekonomive). Ndihmat nuk lehtësuan krizën e aftësisë paguese të bankave- ato vetëm sa e shtynë krizën, derisa pjesa e mbetur e aseteve problematike të vlerësohet me vlerën e tregut (të shënohet në bilançet e bankave me vlerën reale). Ndërkohë qeveria amerikane ka marrë barrën e garantimit të pjesës më të madhe të kredive hipotekore, në një treg ku vlera e pasurive të paluajtshme mund të vazhdojë të ulet edhe më shumë seç është ulur tashmë.

Paketat e stimulimit

Gjatë 2008 dhe 2009, qeveria amerikane zbatoi 2 paketa stimulimi dhe shpenzoi në total 1 trilion dollarë.

E para (Akti i Stimulimit Ekonomik, 2008) kishte zbritje nga tatimet direkte, rreth 300 dollarë për tatimpagues, ose 600 dollarë për çift (kur aplikonin bashkë). Kostua totale e ligjit pritej të shkonte 152 miliard dollarë.

Ligji i dytë, Akti Amerikan i Riinvestimeve dhe Rindërtimit, 2009, ose ARRA, kishte një numër shumë të madh projektesh, lehtësirash tatimore, dhe programesh-nga 100 milion për programe ushqimi falas në mensa shkollash, tek $6 miliard për pastrimin e mbeturinave radioaktive, kryesisht në stabilimente prodhimi armësh bërthamore. Vlera totale nominale e paketës stimuluese ishte $787 miliard. Psh.:

• Lehtësira tatimore për individë (psh. zbritje nga tatimi mbi të ardhurat për punonjësit prej 400 USD për punonjës dhe 800 USD për çift në vitin 2009 dhe 2010). Totali: 237 miliard USD.
• Lehtësira tatimore për kompani (psh. për prodhimin e energjisë së rinovueshme). Totali: 51 miliard dollarë.
• Kujdesi shëndetësor (psh. Medicaid). Totali: $155.1 miliard.
• Arsimi (kryesisht ndihmë për drejtoritë arsimore që të mos bënin shkurtime në staf dhe shpenzime). Totali: 100 miliard.
• Ndihmë për punëtorët me të ardhura të pakta, për të papunët dhe pensionistët. Totali: $82.2 miliard ($40 miliard nga këto u përdorën për të zgjatur afatin e asistencës së papunësisë deri në Dhjetor 31 dhe për të rritur asistencën).
• Investim në infrastrukturë. Totali $105.3 miliard.
• Transport. Totali $48.1 miliard.
• Uji i pijshëm, ujërat e zeza, ambjenti, tokat publike. Totali: $18 miliard.

Përveç këtyre programeve, Kongresi dha 3 miliard USD për Sistemin e Lehtësirave për Makinat, quajtur ndryshe “Kesh për makina të vjetra”, program i cili ofronte lehtësira financiare për rezidentët e SHBA-së që të shisnin makinat inefiçente me makina që harxhojnë më pak karburant.

Reforma pas depresionit të 29 kushtoi 450-500 miliard dhe rriti pjesëmarrjen e shtetit në ekonominë kombëtare nga 4 % në 10 %. Programi më sipër ishte shumë më i madh dhe u shpënzua në kohë shumë më të shkurtër. Ai rriti pjesëmarrjen e shtetit në ekonomi nga 20% në 25%.

Përmasat dhe objektivat e dy programeve të stimulimit bënë që ato të kishin një farë efekti-megjithëse shkalla e këtij ishte i debatuar nga partitë politike. Stimuli i 2008 i rriti blerjet e konsumatorëve (një studim vlerëson se blerjet u rritën me 3.5 %). Papunësia në 2009-2010 u rrit më pak seç do të ishte rritur po të mos kishin qenë programet e stimulimit.

Cilado shkalla e impaktit të programeve të stimulimit, duket se efekti i tyre ishte i përkohshëm. Psh. “Keshi për makina të vjetra” ndihmoi që të shiteshin 700,000 makina dhe nxorri GM-në dhe Chrystler nga falimentimi, por kur programi përfundoi shitjet e makinave ranë në nivelet më të ulëta të tyre në 30 vjet.

Në fund të 2010, presidenti Obama dhe udhëheqësit e kongresit negociuan një paketë për zgjatjen e afatit të disa lehtësirave tatimore dhe krijimin e lehtësirave të reja, që në total do të pakësonin të ardhurat potenciale të shtetit me rreth 858 miliard USD. Ky ishte në thelb programi i tretë i stimulimit.

Kritikët ndaj programeve argumentonin se përfitimet e përkohshme në ekonomi u bënë të mundura nga rritja e borxhit publik në nivele të frikshme. Përkrahësit e programeve u përgjigjën se nëse qeveria nuk do të kishte vepruar kaq fort, kriza ekonomike mund të kishte sjellë shkatërrim total.

Veprimet dhe fuqitë e reja të Rezervës Federale

Megjithëse paketat stimuluese të qeverisë amerikane ishin shumë të mëdha në përmasa, aksionet e Rezervës Federale ishin shumë më mëdha.

Gjatë 3 viteve të kaluara bilançi i Fed-it është fryrë në më shumë se 2 trilion për shkak të blerjeve të borxheve bankare dhe qeveritare. Shpenzimet përfshijnë 29 miliardët e harxhuar për shpëtimin e Bear Sterns; $149.7 miliard për blerjen e borxheve nga Fannie Mae dhe Freddie Mac; $775.6 miliard për blerjen e titujve të siguruar me hipotekë, edhe këto të Fannie dhe Freddie; dhe $109.5 miliard për blerjen e aseteve problematike (përfshirë titujt e siguruar me hipoteka) nga bankat. Por Fed-i shtoi me disa triliona detyrimet e veta duke siguruar bankat nga humbjet, dhënë borxhe fondeve të bursave të titujve, dhe duke u dhënë kredi bankave për të blerë obligacione. Gjithsej ndihmat dhe angazhimet e Fed-it arritën në të paktën 6.4 trillion dollarë.

Dokumentat e publikuara nga Fedi në 1 dhjetor 2010, tregojnë se firmave të Wall Street-it, bankave private, bankave të huaja, ju dhanë shumë se 9 trilion dollarë ndihma, me Citigroup, Morgan Stanley, dhe Merrill Lynch që morrën së bashku më shumë se 6 trillion USD. Kolaterali për këto kredi nuk u tregua, por mendohet se janë aksione, CDS, detyrime të kolateralizuara dhe tituj të tjerë me vlerë të dyshimtë.

Në një nga programet e saj më të rëndësishme dhe të debatuara, të njohur si “lehtësimi sasior”, Fed-i e zmadhoi 2 herë bilançin në masë të konsiderueshme, në fillim duke blerë nga bankat tituj të kolateralizuar me hipotekë, pastaj duke blerë borxhe në fuqi të qeverisë federale (obligacione dhe çertifikata Thesari) për të mbështetur tregun e titujve të Thesarit dhe për të mbajtur ulët kamatat e kredive konsumatore. Fed-i në thelb krijon para për këtë qëllim (megjithëse para nuk printohen), kështu financon borxhet qeveritare të SHBA-së.

Përveç sa më sipër, Rezerva Federale ka krijuar disa mënyra të reja për të përmbushur funksone shtesë:

• Ankandi me Afat (injekton para në sistemin bankar),
• Kredidhënia e Titujve me Afat (injekton tituj të Thesarit në sistemin bankar),
• Kredidhënia ndaj Tregëtarëve të mëdhenj  (i mundëson Fed-it tu huazojë drejtpërdrejt tregëtarëve të mëdhenj të titujve si Goldman Sachs dhe Citigroup, çka fillimisht ishte në kundërshtim me politikat e Fed-it), dhe
• Fondi i Obligacioneve (kjo e bën Fed-in, njësoj si bankat dhe firmat e investimit, një burim të rëndësishëm kredie për bizneset jo-financiare).

Së fundmi, duke mbetur mbikëqyrëse e 5000 kompanive amerikane pronare bankash dhe e 830 bankave shtetërore, Fed-i ka fituar pushtete të reja rregullatore. Sipas Ligjit Për Reformën Në Wall Street dhe Mbrojtjen e Konsumatorit, i njohur si ligji Dodd-Frank (nënshkruar 21 korrik, 2010), banka qendrore merr autoritetin të kontrollojë kredidhënien dhe dëtyrimet e bankave më të rëndësishme dhe më të mëdha, përfshirë bankat e investimeve Goldman Sachs Group dhe Morgan Stanley, të cilat u bënë kompani pronare bankash në Shtator 2008. Fed-i gjithashtu do të ketë autoritet mbi 440 shoqëri kursim-krediti dhe do të mbikëqyrë firma financiare jobankare të rëndësishme, përfshirë kompanitë më të mëdha të sigurimit, Ëarren Buffett’s Berkshire Hathaëay Inc., dhe General Electric Capital Corp. Tani Fedi duhet të bëjë çdo vit testim stresi për bankat më të mëdha për të përcaktuar nëse duhet të mbajnë më shumë rezerva. Ligji thotë se bankat më të mëdha duhet të bëjnë “testamente”, të aprovuara nga Fed-i, të cilat do e lehtësojnë shkrirjen dhe shitjen bankave në copa nga qeveria nëse pësojnë falimentim si Lehman Brothers. Fed-i financon dhe strehon dhe një agjensi të re federale për mbrojtjen e konsumatorit (në shtator 2010 e drejtuar nga  Elizabeth Ëarren), agjensi e pavarur.

Të gjitha këto e rrisin shumë rolin e Rezervës Federale në ekonominë amerikane. Justifikimi i përdorur është se pa veprimet e fuqishme të Fed-it rezultati do të kishte qënë katastrofë financiare, dhe se me autoritetin dhe funksionet e reja institucioni do të jetë më i aftë në parandalimin e krizave të ardhshme ekonomike. Sipas kritikëve katastrofa vetëm sa është shtyrë.

Hapat e ndërmarrë nga vendet dhe bankat e tjera qendrore

Në Nëntor 2008 Kina njoftoi për paketën e stimulimit prej 4 trilion juanësh (586 miliard USD) në përpjekje për të minimizuar impaktin e krizës globale financiare mbi ekonominë e saj.  Në krahasim me përmasat e ekonomisë kineze, kjo paketë ishte shumë më e madhe se ajo e SHBA-së. Zhvillimi i infrastrukturës publike zinte vendin kryesor në paketë, rreth 38 %, e ndjekur nga rikonstruksionet pas tërmeteve, financimet e projekteve sociale, zhvillimi rural,dhe programe për zhvillimin teknologjik. Programi i stimulimit u konsiderua i sukseshëm, sepse ekonomia e Kinës vazhdoi të rritej (sipas shifrave zyrtare), por me ritëm më të ngadaltë, megjithëse në shumë vende të tjera pati reçesion ekonomik.

Në Dhjetor 2009, qeveria e Japonisë aprovoi paketën e stimulimit prej 7.2 trilion jen (82 miliard USD), me qëllim nxitjen e punësimit, të produkteve efiçente dhe mbështetjen e pronarëve të bizneseve.

Edhe Europa pati paketa stimulimi: në nëntor 2008, Komisioni Europian propozoi një plan për vendet anëtare, në shumën 200 miliard euro, që përfshinte nxitje për investimet, kamata më të ulëta, lehtësira financiare (për teknologjinë e gjelbërt dhe makinat ekologjike), si dhe masa me efekt social si psh. rritja e asistencës për të papunët. Prëveç kësaj, shtete të veçanta europiane krijuan plane me përmasa nga 0.6 % e GDP-së (Italia) deri në 3.7 % (Spanja).

Përgjigja e Bankës Qendrore Europiane ndaj krizave të borxheve sovrane që kanë prekur kryesisht Greqinë dhe Irlandën, por që ka mundësi të përhapet dhe në Spanjë dhe Portugali, ka përfshirë një paketë të gjerë shpëtimi (të aprovuar në Maj 2010) me vlerë pothuaj 1 trilion dollarë. Kjo u shoqërua me kërkesën për uljen e defiçiteve në vendet më të zhytura në borxhe; me programet e shkurtimeve që u pasuan si rezultat, siç kemi thënë, me  pakënaqësi të mëdha në vend. Greqia në pranverë 2010 mori 100 miliard USD ndihmë, bashkë me një paketë ndëshkuese shkurtimesh, kurse Irlanda u trajtua njësoj në nëndor.

Një takim i bankave qendrore në Bazel, Svicër në Shtator 2010, rezultoi në një marrëveshje të bankave që vendeve OECD tu kërkohet të shtojnë progresivisht rezervat e tyre të kapitalit duke filluar nga 1 janar 2013. Gjthashtu bankave do u kërkohet të mbajnë një rezervë emergjence të njohur si “amortizuesi ruajtës” prej 2.5 %. Deri në fund të dekadës çdo bankë do të duhet të ketë rezerva të vazhdueshme prej 8.5 % të bilançit të saj. Rregullat e reja do të fuqizojnë bankat në raste krizash financiare, por do të shkaktojë dhe pakësimin e kredidhënies, kështu do të vështirësojë rimëkëmbien ekonomike.

Cili është përfundimi i gjithë këtyre përpjekjeve për stimulim dhe shpëtim? Në SHBA në vitin 2008 avulluan 12 trilion USD pasuri private, dhe pritet të ketë më shumë humbje, kryesisht për shkak të vazhdimit të rënies së çmimeve të pasurive të paluajtshme, dhe gjithmonë e më shumë për shkak të rritjes së papunësisë. Nuk shpresojmë se përpjekjet e qeverisë për stimulim, në total më pak se 1 trilion USD, do të arrijnë të luftojnë këtë avullim historik të pasurisë. Subvencionet indirekte mund të ndalojnë përkohësisht rënien e mëtejshme të çmimeve të shtëpive, por kjo thjesht pengon blerjen e tyre nga punëtorët me më pak të ardhura. Ndërkohë shpëtimi i bankave dhe bankat hije janë konsideruar si shpenzim parash për probleme financiare të pazgjidhshme nga qeveria dhe që kanë shpërblyer njerëzit që i krijuan këto probleme. Në vend që të frymëzoheshin nga vuajtjet e pronarëve amerikanë të shtëpive apo të qeverive të zhytura në borxhe, shpëtimi i Fannie Mae dhe Freddie Mac në SHBA, si dhe i Greqisë dhe Irlandës në BE (sipas kritikëve) në thelb u orientua drejt ruajtjes së investimeve të bankave dhe të aksionerëve të pasur.

Këto ndoshta janë kritika të cekëta: pa dyshim pa masat e jashtëzakonshme të qeverive dhe bankave qendrore kriza që përfshiu institucionet financiare të SHBA-së në vjeshtën e 2008 do të ishte thelluar dhe përhapur dhe do të kishte përpirë ekonominë botërore në një Depresion më të madh se ai i viteve 1930.

Të cekëta apo jo, kritikat kanë një të vërtetë brenda.

Përpjekjet e shpëtim-stimulimit të 2008-2009 (të cilat në SHBA ulën kamatat nga 5% në 0%, rritën defiçitin buxhetor në 10% të GDP-së dhe dhanë garanci prej 6.4 trilion USD për të forcuar sistemin financiar) me shumë mundësi nuk mund të përsëriten. Këto përbënin angazhimin më të madh të fondeve në historinë botërore, shumë më tepër se sasitë e shpënzuara në të gjitha luftërat e shekullit të 20-të në shifra të rregulluara me inflacionin (për SHBA-në kostua e luftës së dytë botërore shkoi 3.2 trilion USD). Jo vetëm SHBA, por edhe Japonia dhe vendet e BE-së e kanë shteruar arsenalin e tyre.

Por do të ketë nevojë për më shumë, sepse për shkak të pakësimit të të ardhurave nga taksat vendet, shtetet, komunat dhe qytetet i afrohen falimentimit. Ndërkohë SHBA ka humbur 8.4 milion vende pune, dhe nëse konsiderojmë dhe pakësimin e orëve të punës atëhere kësaj shifre i shtohet dhe ekuivalenti i 3 milion vendeve pune. Do të duhet të krijohen 450,000 vende të reja pune 3 vjet rresht që vendi të rikthehet në nivelet e punësimit të para krizës. E vetmja mënyrë si mund të zbuten (por jo të zgjidhen) këto probleme është që banka qendrore të krijojë më shumë para dhe qeveria të shpenzojë më shumë.

Ekonomistët e shkollës austriake dhe post-keinezianët kanë kontribuar në këtë diskutim me një analizë të mirë: me rritjen e flluckës së kredisë, shfryrja që pason (që shoqërohet me pakësimin e kredive dhe të aseteve) është e përmasave më të mëdha se çmund të pengojë qeveria duke shpenzuar. Cikli herët ose vonë do të shkojë deri në fund.

Mund të ketë armë të tjera në arsenalin e politikbërësve të ekonomisë: bankat qendrore mund të përpiqen të zhveftësojnë vlerën e monedhave vendase për të stimuluar eksportet; Fed-i mund të bëjë më shumë në kuadër të “lehtësimit sasior”. Por këto masa herët ose vonë thjesht do të rrezikojnë vlerën e monedhave (për këtë do të flasim prapë në kapitullin 6).

Gjithashtu mënyra se si Fed-i aplikoi “lehtësimin sasior” në vitin 2009 ishte me pak rendiment. “lehtësimi sasior nr.1” (siç është quajtur) arriti të shtonte me 1 trilion USD bilançet e bankave, me prezumimin se bankat do të përdornin këto para për të dhënë kredi.  Efekti i “shumëfishimit” (bankat japin kredi disa herë aq sa kanë depozita) teorikisht duhet të kishte rezultuar në krijimin e rreth 9 trilion USD-ve në ekonomi. Por kjo nuk ndodhi: sepse kërkesat për kredi u ulën (kompanitë nuk deshën të zgjeroheshin në reçesion dhe familjet nuk deshën të marrin më shumë borxhe), ky kapital thjesht nuk u përdor. Do të ishte arritur rezultat më i mirë nëse Fed-i do të kishte shpërndarë në një farë mënyre të njëjtën sasi paraje direkte tek debitorët, dhe jo tek bankat. Kështu paraja ose do të ishte përdorur për nevojat e zakonshme, ose do të kishte ndihmuar në uljen e borxhit total.

Në Nëndor 2010, Fed-i përdori prapë lehtësimin sasior (nr.2). Kësaj rradhe në vend të blente tituj të siguruar me hipotekë, dhe të rriste bilançet e bankave, Fed-i bleu bono thesari-600 miliard USD, në këste mujore deri në qershor 2011. Nëse “lehtësimi sasior” nr. 1 shpëtoi bankat, nr. 2 shërbeu për financimin e borxhit publik pa kamatë. Meqë Rezerva Federale ja kalon fitimet (pas zbritjes së shpenzimeve) Thesarit, krijimi i parasë për blerjen e titujve qeveritarë është një mënyrë e mirë për rritjen e borxhit pa rritur shpenzimet për kamatat. Kritikët e përshkruajnë këtë si “printim paraje” nga qeveria dhe theksojnë se rrit shumë inflacionin; por meqë konteksti është shumë deflacion (vlera e kredive dhe e pasurive të paluajtshme të pakësuara me triliona dollarë), Fed-it do i duhej të “printonte” shumë më tepër se aktualisht që të shkaktonte inflacion të vërtetë. Megjithatë, siç do të shohim në Kapitullin 5 në diskutimin mbi “luftërat midis monedhave”, vendet e tjera e shikojnë këtë strategji si një mënyrë për pakësuar vlerën e borxheve në dollarë të dhëna nga të huajt-duke detyruar kështu të huajt të paguajnë për shpërdorimet financiare të SHBA-së.

Në çdo rast Rezerva Federale ka ndryshuar shumë që pas fillimit të krizës. Ajo dhe disa banka të tjera qendrore kanë marrë përsipër pjesën më të madhe të barrës financiare të shpëtimit (me triliona, jo qindra miliarda dollarë), sepse ato kanë pushtetin të krijojnë para për të garantuar bankat kundër humbjeve si dhe për të blerë borxhin publik. Bankat qendrore dhe qeveritë mezi po arrijnë të mbajnë shoqëritë në funksionim, por masat e tyre kanë kosto dhe rreziqe të mëdha afatgjata. Kurse efekti pozitiv që mund të arrijnë është i kufizuar. Ndoshta situata përmblidhet më mirë në komentin e një pjesëmarrësi në mbledhjen vjetore të bankave qendrore në Jackson Hole, Ëyoming në Gusht 2010: “Ne nuk mund të prodhojmë rritje ekonomike, por mund të krijojmë kushtet e përshtatshme për rritjen”.

Deflacion apo inflacion?

Nëse shpëtimet dhe stimujt ekonomikë janë vetëm një mënyrë për të blerë kohë, atëhere me shumë mundësi do të kemi telashe përpara-çfarë lloji? Zakonisht krizat ekonomike shoqërohen me inflacion ose deflacion. Ka shumë debate midis analistëve se cila do të ndodhë. Le të shohim argumentet.

Parashikuesit e inflacionit

Shumë analistë (sidomos mbështetësit e parasë së fortë) vërejnë se borxhet e marra nga shumë qeveri nuk kanë mundësi reale për tu shlyer, dhe se në veçanti qeveria e SHBA-së do të ketë vështirësi në përmbushjen e detyrimeve të saj ndaj qytetarëve të moshuar në kuadër të programeve të sigurimeve shoqërore dhe sigurimeve shëndetësore. E vetmja zgjidhje-e cila është përdorur më parë megjithëse me rreziqe-është inflacioni i parasë. Rreziku është çvleftësimi i monedhës dhe i kursimeve.

Ka shumë shembuj historik, të kohëve të fundit dhe deri në ditët kur lindi paraja. Romakët krijonin inflacion duke prishur cilëinë e monedhave—gradualisht u ulnin përmbajtjen e metaleve të çmuara derisa ato kishin pothuaj vetëm metale të rëndomta. Me kartëmonedhat inflacioni u bë shumë më i lehtë dhe joshës: Gjermania, siç e dinë shumë, bëri inflacion në fillim të viteve 1920 për tu shpëtuar dëmshpërblimeve të pas luftës së parë botërore. Midis Qershor dhe Dhjetor 1922 kostua e jetesës e gjermanëve u rrit me ~1600 % dhe qytetarët u detyruan të ngarkonin kartëmonedhat në karroca dore për të bërë pazarin madje e përdornin kartëmonedhën dhe si letër muri.  Në SHBA, hiperinflacioni ndodhi midis Luftës Revolucionare dhe Luftës Civile. Hungaria e inflacionoi monedhën e vetë në fund të luftës së dytë botërore, kurse Jugosllavia në fund të viteve 1980 përpara shpërbërjes. Gjatë dekadës së kaluar Zimbabve e inflacionoi kaq shumë monedhën saqë kishte dhe bankënota me vlerë nominale 100 trilion. Rezultati ka qenë gjithmonë po ai: shvleftësimi i plotë i kursimeve dhe rivlerësimi i monedhës-në thelb, rivendosja e vlerës së parasë nga e para.

Si e zhvleftëson monedhën një vend? Ka dy rrugë kryesore: duke mbajtur kamata shumë të ulëta dhe inkurajuar kredimarrjen {kjo e fundit për shkak të realizimit nga depozitat (fractional reserve banking) çon në krijimin e më shumë paraje}; ose nëpërmjet injektimit në ekonomi të parasë së re nga qeveritë ose bankat qendrore. Kjo mund të ndodhë me krijimin e parave nga banka qendrore për blerjen e borxhit publik, ose me qeverinë që krijon para dhe ua shpërndan institucioneve financiare (të cilat mund të rrisin kështu kredidhënien) ose direke qytetarëve.

Parashikuesit e hiperinflacionit argumentojnë se programet e stimulimit dhe të shpëtimit janë inflacioniste në natyrë; gjithashtu me reçesionin e ekonomisë Rezerva Federale do të krijojë para jo vetëm për të blerë borxhin qeveritar, por dhe për të blerë aksione dhe tituj, ndoshta dhe për të blerë pasuri të paluajtshme direkte nga pronarët. Emetimi i gjithë këtyre parave në ndjekje të një sasie të kufizuar mallrash dhe shërbimesh, do të çojë detyrimisht në zhvleftësim të monedhës.

Parashikuesit e deflacionit

Analistë të tjerë mendojnë se ekonomia botërore është drejt ç’levimit financiar nga bizneset dhe familjet, dhe ky pakësim i vazhdueshëm i borxheve (kryesisht në sajë të mosshlyerjeve dhe falimentimeve) do të kapërcejë aftësinë dhe vullnetin e qeverive dhe bankave qendrore të inflacionojnë monedhën, të paktën në të ardhmen e afërt (në vitet që vijnë). Analistët që parashikojnë inflacion nuk kuptojnë se borxhi publik në rritje thjesht ka zëvendësuar një pjesë të borxhit privat që është zhdukur përmes ç’levimit financiar. Borxhi total në fakt është pakësuar, megjithë hyrjen masive në borxhe të qeverive.

Nëse kur ka flluckë shumë njerëz njëherësh përpiqen të shfrytëzojnë mundësinë e rrallë që të bëhen të pasur me shpejtësi, gjatë deflacionit shumë njerëz njëherësh përpiqen të bëjnë të natyrshmen (në rrethanat e reja)—të kursejnë, shlyejnë borxhet, të largohen nga shtëpitë e zhveftësuara dhe të pakësojnë marrjen e borxheve dhe shpenzimet. Efekti neto i deflacionit është falimentimi i bizneseve, largimi nga puna i milionave, ulja e konsumit, si rrjedhim falimentime të tjera për shkak të blerjeve të pakta të mallrave dhe shërbimeve të ofruara.

Deflacioni është pakësim i ndjeshëm i kredive dhe parasë, kështu ajo para që mbetet ka fuqi blerëse të rritur. Kur fllucka filloi të plaste në 2007-2008, thonë deflacionistët, filloi proçesi i kontraksionit i cili do të vazhdojë pashmangshmerisht derisa borxhet të fillojnë të shlyhen prapë dhe çmimet për asetet si shtëpitë dhe aksionet të bëhen të favorshme në këndvështrimin e trendeve afatgjata histirike.

Gjithsesi shumë deflacionistë zakonisht bien dakort se inflacionistët do të vërtetohen në një kohë të mëvonshme: ndoshta pas disa vjetësh, administrata e SHBA-së do të përdorë mënyra të jashtëzakonshme për të shmangur mosshlyerjen e kamatave të borxhit të saj në rritje, dizintegrimin social dhe për të rifilluar aktivitetin ekonomik. Ka disa skenarë se si mund të ndodhë kjo-përfshirë printimin në masë të parave nga qeveria dhe shpërndarjen e saj direkte tek bankat dhe qytetarët. Efekti neto do ishte po ai në të gjitha rastet: kolapsi i monedhës.

Në përgjithësi deri tani nuk kemi parë as deflacion dramatik as hiperinflacion. Megjithë avullimin e triliona dollarëve pasuri në 4 vitet e kaluara, dhe megjithë ndërhyrjet e qeverive dhe bankave qendrore me një vlerë potenciale prej triliona dollarësh, çmimet (të cilat konsiderohen nga ekonomistët si shenja e inflacionit apo deflacionit) kanë qenë pak a shumë të qendrueshme. Kjo nuk do të thotë se ekonomia po ecën mirë: problemi i papunësisë, pakësimit të të ardhurave nga taksat, falimentimet e bizneseve dhe bankave janë të dukshme për të gjithë. Çfarë duket se ka ndodhur është se përpjekjet e qeverisë së SHBA-së dhe të Rezervës Federale kanë patur sukses deri tani në kundërballancimin e pasojave deflacioniste të mosshlyerjeve, falimentimeve dhe rënies së vlerës së pasurive të paluajtshme. Me funksionet e reja Fed-i po vepron si banka komerciale e emergjencës që transferon borxhin (kryesisht në formën e titujve të siguruar me hipoteka dhe të titujve të Thesarit) nga sektori privat tek sektori publik. Politika e Fed-it për kamata 0 është një subvencion i madh i fshehtë për bankat duke i lejuar të kreditohen nga Fed falas dhe t’i japin borxh qeverisë me kamatë 3% . Por kjo akoma nuk është inflacioniste, sepse Rezerva Federale thjesht po zë vëndin e lënë bosh nga kolapsi i kredidhënies në sektorin privat. Në thelb, qeveria dhe banka qendrore po bëhen kredidhënësit dhe kredimarrësit e emergjencës- dhe (përmes ushtrisë) gjithmonë e më shumë konsumatori dhe punëdhënësi i emergjencës.

Si mund të vazhdojë SHBA me defiçitet e larta në raport me GDP-në? Nëse dhe vendet e tjera do të bënin këtë rezultati do të kishte qenë zhvleftësim i monedhës dhe inflacion. SHBA-ja mund t’ja lejojë vetes për momentin sepse dollari është monedha e rezervës në botë, dhe nëse dollari do të shkatërrohej shumica në mos e gjithë ekonomia botërore do të shkonte me të. Por një zhvleftësim i pjesshëm është në favor të SHBA-së sepse ul çmimin e eksporteve.

Në kohën afatshkurtër deri afatmesme, SHBA-dhe shumica e pjesës tjetër të botës-duket se kanë arritur një ekuilibër të brishtë dhe të dhimbshëm. Mjetet e përdorura nuk do të mund të përdoren gjatë, dhe në çdo rast kjo periudhë do të karakterizohet nga papunësi e lartë, pakësim i rrogave dhe tensione politike. Megjithëse liderët do të bëjnë çdo përpjekje për ta pikturuar situatën si një kthim të ngadaltë drejt rritjes, ekonomia do të jetë në përkeqësim dhe do të mbetet e brishtë, e ndjeshme ndaj ngjarjeve negative që mund të jenë nga më të ndryshmet— si konflikte ndërkombëtare, terrorizmi, falimentimi i ndonjë korporate të madhe apo megabanke, ndonjë problem borxhi sovran (si psh. paaftësi paguese e ndonjë prej vendeve europiane që po kërkojnë ndihmë), krizë buke, mungesë furnizimi me energji apo probleme të përkohshme me rrjetin e shpërndarjes, ndonjë aksident ekologjik, ndonjë pakësim i ndërhyrjeve të qeverisë-Fedit për shkak të ndryshimit të  përbërjes së Kongresit, apo lufta e monedhave (për këtë të fundit do flasim më shumë në kapitullin 5).

Çfarë duhet bërë për të penguar përkeqësimin e mëtejshëm të sistemit financiar global? Debati aktual publik dominohet nga pikëpamjet e kundërta të keinezianëve dhe të ndjekësve të shkollës së Çikagos-pikëpamje që reflektohen në pozicionet e partisë republikane dhe demokrate në SHBA.

Keinezianët akoma e shikojnë botën përmes lentes së Depresionit të Madh. Gjatë viteve 1930 vendet e industrializuara ishin në fazat e para të transformimit të tyre nga një ekonomi rurale e bazuar mbi qymyrin në një ekonomi të elektrifikuar, të bazuar mbi naftën, urbane-një transformim që kërkoi investime masive infrastrukturore (në rrugë, aeroporte, diga dhe linja tensioni të lartë), të cilat dolën goxha fitimprurëse për amerikanët që pothuaj e realizuan utopinë e konsumerizmit. Çka duhej për ndërtimin e kësaj infrastrukture ishte kredia-lubrifikuesi i rrotave të tregëtisë. Qeveria i vuri në punë rrotat duke marrë borxhe, kurse pas luftës së dytë botërore roli drejtues u kaloi gjithmonë e më shumë kompanive private. Rritja ekonomike në vitet 1950-2000 që shoqëroi ndërtimin dhe përdorimin e infrastrukturës, e justifikoi marrjen e borxheve nga qeveria. Pagesat e interesit mbi borxhin qeveritar mund të mbuloheshin nga rritja e të ardhurave të taksueshme.

Tani ndryshon situata. Siç do të shohim në 2 kapitujt në vijim, si SHBA-ja dhe bota kanë kapërcyer udhëkryqin shumë të rëndësishëm të shtimit të skarcitetit të energjisë dhe mineraleve të rëndësishme. Për këtë arësye strategjitë e rritjes që funksionuan shkëlqyeshëm nga mesi i shekullit të XX-të deri nga fundi i tij (me ndihmën e formave të ndryshme të biznesit dhe të zhvillimit teknologjik) kanë arritur pikën e pakësimit të rendimentit.

Kështu ura keineziane e ndërtuar mbi shpenzimet sot nuk të çon gjëkundi.

Por nëse ndërtimi i saj ndërpritet sot e gjithë ekonomia do të dobësohet katastrofisht. Shpenzimet qeveritare, garancitë e bankave qendrore dhe blerjet e borxheve prej tyre janë të vetmet gjëra që po e mbajnë sistemin nga zhytja në një spirale deflacioni. Konservatorët fiskalë që ankohen kundër fuqizimit të shtetit dhe rritjes së borxhit publik duhet të kuptojnë cila është alternativa—një boshllëk gllabërues ekonomik. Për të krijuar idenë mbi pasojat në SHBA të një shkurtimi të madh të shpenzimeve publike, shikoni pasojat e shkurtimeve në vendet europiane që po i nënshtrohen masave të rrepta fiskale për të korrigjuar pasojat e politikës shumë optimiste mbi rritjen e ardhme. Tabloja është e zymtë: varfëri në rritje, zhdukje e mbështetjes sociale, greva të përgjithshme dhe protesta.

Ti kërkohet pjesës më të madhe të popullsisë të heqë dorë nga të drejtat e premtuara dhe ndihma ekonomike kur një minoritet miliarder në Wall Street u shpëtua do të sillte tensione të rënda sociale dhe do të ishte padrejtësi e madhe. Oportunistët politikë do të përpiqen të përkeqësojnë tensionet dhe ti përdorin në kundërshtim me interesat afatgjata të shoqërisë. Kjo është një përzierje toksike me preçedentë të rrezikshëm në historinë moderne të Europës.

Nëse kura keineziane nuk e shëron sëmundjen por thjesht zgjat vuajtjen (duke rritur borxhin publik në nivele toksike), kura e kursimit mund të ketë efekte anësore kaq të rënda sa mund të vrasë pacientin në vend. Të dy anët-e djathta dhe e majta, socialistët dhe liberalët- prezumojnë dhe shpresojnë deri në dëshpërim se kura e tyre do të çojë në rikthimin e rritjes së vazhdueshme ekonomike dhe në papunësi të ulët. Por sikurse do të shohim këto shpresa janë të kota.

Nuk ka “plumb të argjendtë”, zgjidhje magjike që do të kthejë orën në epokën e burimeve të bollshme dhe të rritjes së lehtë. Tani e gjithë çfarë mund të bëjnë qeveritë është të blejnë kohë duke shtuar më shumë defiçitin-më e mira, ta përdorin këtë kohë për të ndërtuar infrastrukturën që do të vazhdojë të funksionojë në epokën në ardhje të pakësimit të energjisë dhe burimeve. Ndërkohë, të gjithë duhet të gjejmë mënyra për të dalë nga barra e borxheve që përndryshe do të na shtypë. Kontradikta e brendshme në këtë kurë është e dukshme por jo e pashmangshme.

Limitet e Tokës: Përse rritja nuk do të rikthehet

Çmimi i naftës në vitin 2008, 147 USD për barrelë, tronditi ekonominë botërore. “Dora e padukshme” e ekonomisë u bë grushti i padukshëm që shtynte poshtë rritjen e ekonomisë botërore për t’ju përshtatur kufizimeve në prodhimin e naftës bruto”.

—Kenneth Deffeyes (inxhinjer nafte)

Kemi parë deri tani pse që pas 2007 rritja është ngadalësuar për shkaqe brenda sistemit financiar botëror të parasë dhe borxheve.

Problemet nga spekullimet, flluckat e pasurive të paluajtshme, dhe natyra piramidale e strukturave botërore të bazuara mbi borxhin, janë të përhapura dhe të thella. Megjithatë, nëse këto do të kishin qenë problemet tona të vetme, mund të prisnim që një ditë, me zgjidhjen e tyre (sado e vështirë), rritja të kthehej.

Kjo është çfarë presin të gjithë. Problemi është se “kur”, dhe jo “nëse” rritja do të rikthehet.

Por ka faktorë që zakonisht injorohen, jashtë sistemve financiare dhe monetare, që po mbysin përpjekjet për rifillimin e rritjes. Këta faktorë, pasojat e të cilëve po përkeqësohen me kalimin e kohës, u përmendën shkarazi në Hyrje. Këtu do ti shikojmë më me hollësi, do të diskutojmë limitet nga nafta dhe burime të tjera të energjisë, si dhe limitet ndaj prodhimit bujqësor, ujit, dhe mineraleve. Do të shikojmë kostot në rritje të aksidenteve industriale dhe të katastrofave ekologjike-dhe pse në kuadër të ndryshimeve klimatike, këto kosto do të rriten aq sa për shmangjen dhe zbutjen e pasojave të katastrofave do të harxhohet një pjesë e mirë e të ardhurave private dhe publike. Do të shikojmë dhe se si tregjet u përgjigjen skarcitetit të burimeve (jo thjesht me rritjen e vazhdueshme të çmimeve).

Çfarë ka shumë rëndësi, në këtë kapitull do të shohim se si dhe pse disa nga limitet më të rëndësishme jofinanciare ndaj rritjes ekonomike janë shqetësuese jo vetëm për gjeneratat e ardhshme, por dhe për politikbërësit dhe tregjet-në fakt për të gjithë-sot.

Nafta

Në hyrje përshkruam shkurtër skenarin e pikut të naftës dhe ngjarjet që rrodhën me rritjen e çmimeve të naftës në vitin 2008. Është tunduese të filloj të diskutoj gjatë për pikun e naftës dhe çfarë do të thotë ai për shoqërinë e industrializuar. Kam mbi një dekadë që po shkruaj mbi këtë subjekt dhe do të ishte e lehtë të mbushja këtë libër sikur vetëm me përditësimet mbi publikimet aktuale. Por nuk kemi nevojë për këtë; çka na duhet për momentin është një përshkrim i probleme kryesore të lidhura me pakësimin e naftës të cilat na ndihmojnë të kuptojmë nëse dhe si ekonomitë mund të vazhdojnë rritjen. Lexuesit që duan të dinë më shumë për pikun e naftës mund të lexojnë burimet e përmendura tek referencat.

Kur diskutohet për ekonominë bisedat zakonisht rrotullohen rreth parasë-çmimeve, rrogave, dhe kamatave.  Sado e rëndësishme të jetë paraja për ekonominë, energjia është edhe më e rëndësishme. Pa energji nuk ndodh asgjë-asgjë. Energjia nuk është thjesht e mirë materiale, ajo është e domosdoshme për çfarëdolloj aktiviteti. Pa energji nuk ka ekonomi. (Në kapitullin tjetër do të shqyrtojmë argumentin se mund të kemi rritje ekonomike duke përdorur më pak energji—duke përdorur energjinë më me efiçencë; konkluzioni ynë do të jetë se kjo është e mundur në një masë të kufizuar dhe në situata komplet ndryshe nga kjo aktuale.)

Rritja ekonomike masive në botë gjatë 2 shekujve të fundit u mundësua nga shfrytëzimi i burimeve fosile si energji e lirë dhe me shumicë. Ka pasur dhe faktorë të tjerë që kanë ndikuar, si psh. ndarja e punës, shpikjet dhe rritja e tregëtisë. Por pa naftën, qymyrin dhe gazin natyror, sot me shumë mundësi do të jetonim jetën rurale si ajo e paraardhësve tanë në shekullin e 18-të—ndoshta tek-tuk me punishte të furnizuara me energji ere apo uji.

Rritja nuk kërkon thjesht energji të zakonshme, por kërkon energji me karakteristika të caktuara. Toka është e zhytur në energji-sasia e energjisë diellore që bie mbi sipërfaqen e tokës çdo orë është më e madhe se energjia nga burimet fosile që përdoret çdo vit. Por energjia diellore është e shpërndarë dhe e vështirë për tu përdorur drejtpërdrejt. Ekonomitë kanë nevojë për burime energjie që janë të përqëndruara dhe të kontrollueshme, dhe që mund të përdoren për punë. Burimet fosile dolën burime energjie me karakteristika të mira (në një këndvështrim afatshkurtër): ato nxirreshin me pak kosto (të paktën në fillimet e shfrytëzimit të tyre), ishin të transportueshme, dhe kishin shumë energji për njësi peshe/vëllimi- në shumë raste shumë më tepër se druri që njerëzit ishin mësuar të përdornin.

Nafta ka avantazhin që është e lëngshme, prandaj ajo (dhe produktet e rafinuara si benzina dhe keroseni) mund të ruhen në depozita dhe të pompohet në tuba dhe me zorra. Pra është lehtësisht e transportueshme. Prandaj nafta është karburanti kryesor në sistemet e transportit, rrjedhimisht dhe mëbshtetja kryesore e tregëtisë botërore. Nëse nafta nuk nxirret më, tregëtia botërore ngrin në vend.
Termi piku i naftës shpesh keqkuptohet sikur do të thotë mbarim i plotë i rezervave të nafftës-shterim. Në fakt do të thotë periudhën kur nafta arrin maksimumin e prodhimit përpara se të pakësohet përfundimisht. Piku dhe pakësimi i naftës është vënë re tashmë në mijëra puse nafte dhe në prodhimin kombëtar të shumë vendeve si SHBA, Indonezi, Norvegji, Britani e Madhe, Oman, Meksikë. Piku i prodhimit botëror të naftës do të ndodhë me siguri, për këtë nuk mund të ketë dyshim. Ka akoma debate mbi kohën e pikut: ka ndodhur tashmë, do të ndodhë së shpejti, apo mund të shtyhet për shumë vite madje dhe dekada?

Në vitin 2010, Agjensia Ndërkombëtare e Energjisë e mbylli debatin. Në broshurën prestigjoze “Energjia Në Botë Në Vitin 2010”, IEA deklaroi se prodhimi vjetor botëror i naftës bruto me shumë mundësi nuk do të kapërcejë kurrë nivelin e vitit 2006. Megjithatë agjensia e mjegulloi pak çështjen kur deklaroi se piku nuk është për shkak të kufizimeve gjeologjike, dhe se vëllimet totale të karburanteve të lëngshme (përfshirë naftën bruto, biokarburantet, naftën sintetike nga rërat bituminoze dhe qymyri, si dhe lëngjet e gazrave nayralë si butani, propani) do të vazhdojnë të rriten disi—deri në vitin 2035. Disa analistë mendojnë se deklarata e fundit ka thjesht qëllim të shmang panikun e tregjeve.
Studiuesit e naftës fillojnë me premisën se burime të parinovueshme si nafta nxirren sipas parimit se frutat që janë më afër vilen të parat. Meqë inxhinjerët e naftës fillimisht eksploruan fusha naftëmbajtëse në tokë dhe që ishin më lehtë të arritshme, si dhe meqë fushat më të mëdha gjenden më lehtë se fushat e vogla, fushat naftëmbajtëse të mëdha dhe lehtësisht të shfrytëzueshme u gjetën herët.

Fushat më të mëdha naftëmbajtëse (të cilat pothuajse të gjitha u gjetën në vitet 1930-1960) ishin gjigande, secila me miliarda barrela naftë bruto dhe nga të cilat në pikun e tyre u nxorrën me qindra mijëra deri miliona barrela naftë në ditë. Por pak nga fushat ishin supergjigande. Shumica e fushave të tjera, të cilat janë me mijëra, janë shumë më të vogla, me disa mijëra deri në pak milion barrela naftë dhe që prodhojnë nga disa barrela deri në mijëra barrela në ditë. Me plakjen e fushave supergjigande bëhet gjithmonë e më e vështirë të kompensohet pakësimi i prodhimit të tyre të lirë me naftë nga fushat e reja që janë më të vogla dhe më të vështira për tu aksesuar, prandaj zakonisht më të kushtueshme në eksplorim dhe nxjerrje.  Jeremy Gilbert, ish kryeinxhinjer nafte në BP thotë “Fushat që po përpiqemi të shfrytëzojmë aktualisht, në shumë raste i kemi njohur për shumë kohë, por nuk i kemi shfrytëzuar se ishin komplekse, të copëzuara, të vështira. Tani teknologjia dhe njohuritë tona janë më të mira, kjo është gjë e mirë, sepse këto janë fushat që kanë mbetur”
Tendencat në industrinë e naftës janë të qarta dhe të padikutueshme: eksplorimi dhe prodhimi po shtrenjtohen dhe po nevojitet më shumë rrezikim i ambjentit, kurse konkurrenca për të shfrytëzuar rajone të reja me fusha po shkakton më shumë tensione gjeopolitike. Zbulimi i fushave në rang botëror është në rënie nga fillimi i viteve 1960, dhe shumica e eksplorimeve dhe zbulimeve të tanishme janë në zona të vështira si ujëra të thella (në thellësi oqeanike deri në 5 km), dhe në Arktik, ku shpenzimet operacionale dhe rreziqet ekologjike janë shumë të mëdha. Kjo situatë do të vazhdojë me shterimin e fushave të mira dhe me afrimin e pikut të prodhimit botëror të naftës.

Megjithëse Departamenti i Energjisë i SHBA-së dhe IEA vazhdojnë të nxjerrin parashikime disi optimiste që sugjerojnë se prodhimi global i karburanteve të lëngshme do të vazhdojë të rritet deri në vitin 2030, këto parashikime tani shoqërohen me një kusht gjysëm të heshtur: për sa kohë investime shumë të mëdha në eksplorim dhe nxjerrje realizohen. Ky optimizëm i kujdesshëm gjendet dhe në deklaratat e ExxonMobil dhe Shoqatës së Kërkimeve Energjitike, Kembrixh, si dhe në deklaratat e disa ekonomistëve të energjisë. Megjithatë, shumica e analistëve seriozë presin fillimin e afërt (brenda kësaj dekade) të pakësimit të prodhimit botëror të naftës bruto dhe të karburanteve likuide. Një sondazh i bërë vitin e kaluar nga Shoqata për Studimin e Pikut të Naftës (ASPO) me rreth 100 gjeologjistët më të respektuar të naftës, gjeti se shumica prisnin që prodhimi botëror i naftës të arrinte pikun midis 2010 dhe 2020. Figura të dëgjuara të industrisë së naftës si Charles Maxëell dhe Boone Pickens thonë se piku ka ndodhur ose do të ndodhë së shpejti. Dhe studime të fundit të detajuara nga qeveritë dhe shoqata industrie kanë arritur të njëjtin konkluzion. Tojota, Virgin Airlines, dhe korporata të tjera konsumatore të mëdha të naftës e përfshijnë rregullisht pikun e naftës në modelet e tyre të parashikimit.

Nëse i shqyrtojmë nga afër, argumentet e mohuesve të pikut të naftës në fakt janë përpjekje të stërholluara për të thënë në thelb të njëjtën gjë si mbrojtësit e idesë së pikut, por në një mënyrë më pak dramatike (disa thonë dhe më pak të saktë dhe të dobishme): Ekspertë të dëgjuar si Daniel Yergin i Shoqatës së Kërkimeve Energjitike, Kembrixh, flasin për pikun jo të ofertës, por të kërkesës për naftë (natyrisht, ulja e kërkesës vjen nga rritja e çmimeve të naftës—kështuqë ku është ndryshimi?).

Ose theksojnë se bota po shikon fundin e naftës së lirë por jo të vetë naftës. Ata tregojnë rezervat gjigande, në disa raste në rritje, të naftës në botë. Por nga ekzaminimi nga afër i rezervave të pretenduara del se shumica janë vetëm në letër (shifra të pretenduara pa prova) apo bitum dhe burime të tjera fosile që nxirren me metoda speciale të ngadalta, të shtrenjta dhe që harxhojnë shumë energji. Lexoni me kujdes: edhe deklaratat e optimistëve më të zjarrtë pranojnë se kemi hyrë në një epokë ku çmimet e hidrokarbureve likuide do të jenë disa herë më të larta se çmimet (e rregulluara me inflacionin) të vetëm pak viteve më parë.

Diskutimet mbi kuptimin e saktë të “pik”-ut, mbi kohën e saktë të tij, apo mbi kuptimin e fjalës “naftë” janë të kota. Bota e naftës ka ndryshuar. Dhe ky shok i fuqishëm ndaj energjisë në botë koninçidon me ndryshimet sizmike në sistemet financiare dhe ekonomike.

Pasojat e pritshme të pikut të naftës janë studiuar në shumë libra, studime dhe raporte, dhe përfshijnë pasoja të rënda në transport, ushqim, tregëti ndërkombëtare dhe në të gjitha industritë që varen nga karburantet likuide, kimikatet, pastikat dhe ilaçet. Pra elementët kryesorë të jetës sonë të përditshme do të duhet të përshtaten përndryshe nuk do të funksionojnë. Gjithashtu ka shumë mundësi që konfliktet në botë mbi rezervat e mbetura të naftës të shtohen.

Sigurisht prodhimi i naftës nuk do të ndalojë menjëherë pas pikut, por do të pakësohet gradualisht përgjatë disa dekadave; kështu pasojat do të shtohen dhe rriten me kalimin e kohës, shoqëruar me kriza ekonomike dhe gjeopolitike të herëpashershme të shkaktuara nga skarciteti i naftës dhe rritjet e çmimeve.
Vendet importuese të naftës (përfshirë SHBA-në dhe pjesën më të madhe të Europës) do të jenë të prekura më keq. Kjo sepse nafta për eksport do të pakësohet më shpejt se totali i prodhimit botëror, prodhuesit e naftës do të plotësojnë fillimisht nevojat e brendshme për naftë pastaj do të eksportojnë, dhe shumë eksportues të naftës kanë rritje të shpejtë të kërkesës së brendshme.

Burime të tjera të energjisë

Nafta nuk është i vetmi burim i rëndësishëm i energjisë dhe pakësimi i saj nuk është sfida e vetme e rëndësishme për furnizimin e ardhshëm me energji. Qymyri dhe gazi natyror janë kontribues të rëndësishëm në energjinë globale, ata janë burime forile, janë të fundëm prandaj dhe ata i nënshtrohen parimit se burimi më i aksesueshëm nxirret më shpejt. Këto burime kryesisht përdoren në prodhimin e energjisë elektrike, e cila është po aq e rëndësishme për civilizimin modern sa dhe transporti. Kur nuk ka drita qytetet mbeten në errësirë, kompjuterat shuhen dhe kasat fiskale nuk punojnë.

Njësoj si nafta, qymyri dhe gazi nuk janë duke mbaruar. Por edhe për to kostot e prodhimit janë në rritje dhe kufizimet ndaj rritjes së prodhimit po bëhen gjithmonë e më të qarta.

Piku i prodhimit botëror të qymyrit mund të jetë vetëm vite afër, sikurse debatohet në librin “Pa Energji: Qymyri, Klima dhe Kriza e Fundit Energjitike”, botuar në 2009. Një studim i kontrolluar, i botuar në vitin 2010, thotë se energjia e siguruar nga qymyri mund të arrijë pikun e prodhimit  këtë vit. Vendet që e filluan herët gjatë epokës industriale përdorimin e qymyrit (si Britania dhe Gjermani) kanë dekada që po u pakësohet prodhimi i qymyrit. Vendet e industrializuara së fundmi, po i shtohen grupit sepse po i shterojnë rezervat e tyre me shpejtësi fenomenale. Kina, e cila prodhon 70% të energjisë nga qymyri dhe e ka bazuar rritjen e ethshme ekonomike në rritjen e shpejtë të konsumit të qymyrit, tani përdor mbi 3 miliard tonë qymyr në vit (trefishin e asaj që përdor SHBA-ja). Pakësimi i prodhimit vendas të qymyrit në Kinë (piku i prodhimit në Kinë do të ndodhë me siguri brenda 5-10 vitesh) do të sjellë shtimin e importeve prandaj do të rrisë presionin për rritjen e prodhimit botëror. Pasojat e kësaj në ekonominë kineze do i diskutojmë në kapitullin 5.

Në SHBA shumica e ekspertëve përdorin akoma parashikimet e para disa dekadave mbi rezervat e qymyrit, parashikime që interpretohen zakonisht (gabimisht) sikur SHBA ka qymyr për 250 vjet. Kjo mbështetje në të dhëna të vjetra, të paanalizuara mirë ka çorientuar  administratën e energjisë, politikbërësit dhe publikun e gjerë në një shkujdesje të rrezikshme. Për sa i përket prodhimit energjitik, prodhimi i brendshëm i qymyrit arriti pikun në fund të viteve 1990 (sot prodhohet më shumë qymyr bruto, por qymyri është më pak cilësor dhe me më pak energji). Analiza të fundit të Shërbimit Gjeologjik të SHBA-së mbi minierat më të rëndësishme tregojnë pakësim të shpejtë të rezervave të nxjerrshme. Askush nuk vë në dyshim se ka ende rezerva të mëdha të qymyrit në SHBA, por ideja se vendi mund të rrisë prodhimin total të energjisë nga qymyri në vitet në vijim është shumë e dyshimtë.

Shtoji kësaj kërkesën në rritje të Kinës për importet e qymyrit dhe rezultati i pashmangshëm është rritje e shpejtë e çmimit të qymyrit, edhe në vende që aktualisht e plotësojnë vetë nevojën për qymyr. Rritja e çmimit të qymyrit do të nxisë projektet për zhvillimin e teknologjive të qymyrit të pastër, të cilat do të shtojnë dhe më shumë kostot e energjisë elektrike të prodhuar nga qymyri.

Kërkesa e vendeve anëtare të OECD-së për energji u pakësua pas krizës financiare të 2008-ës. Nëse kriza financiare në SHBA dhe Evropë (e shoqëruar me pakësimin e punësimit dhe të konsumit) do të vazhdojë dhe do të përhapet në Kinë, kjo mund të zgjasë jetëgjatësinë e rezervave botërore të qymyrit dhe mund ti mbajë çmimet pak a shumë të ulëta. Por rifillimi i rritjes ekonomike do të çonte shpejt në rritje të konsiderueshme të çmimit të energjisë-çka do të rikthente shumë ekonomi në reçesion.

E ardhmja e prodhimit botëror të gazit është më e paqartë. Prodhimi i gazit natyror konvencional është në pakësim në shumë vende, përfshirë SHBA-në. Megjithatë, në Amerikën e Veriut metoda të reja teknologjike të fraksionimit hidraulik të shkëmbinjve pak të përshkueshëm të pasur me gaz po bën të aksesueshme shumë rezerva gazi, të paktën dhe për disa kohë, megjithëse me një kosto më të lartë. Për shkak të bollëkut aktual të prodhimit, këto kosto të rritura nuk reflektohen akoma në çmimin e gazit (aktualisht shumica e kompanive të specializuara në fraksionimin për gazet po mbijetojnë më shumë nga kapitali i investuar se sa nga fitimet, sepse në shumicën e rasteve çmimet e gazit natyral nuk janë të mjaftueshme për fitim).  Raportimet për pakësime të gazit më të shpejta se ato të parashikuara i shtojnë dyshimet nëse gazi jo-konvencional do të arrijë të ndryshojë situatën globale energjitike, siç mendojnë optimistët, apo thjesht do të jetë një shtesë afatshkurtër, e shtrenjtë, e parëndësishme ndaj prodhimit që së shpejti do të vijë në pakësim.

A mundet që burimet e tjera energjitike të zëvendësojnë burimet fosile? Disa energji të rinovueshme, si era, po shikojnë rritje të shpejtë të prodhimit, por akoma përbëjnë vetëm një pjesë të vogël të prodhimit botëror të energjisë. Edhe nëse burimet alternative rriten me shpejtësi pak mundësi kanë të bëhen burime kryesore energjie deri në vitin 2050 me përjashtim të disa vendeve.

Në vitin 2009 Instituti Post Carbon dhe Forumi Ndërkombëtar mbi Globalizimin bënë një studim të përbashkët mbi 18 burime energjie (nga nafta tek baticat) mbi bazën e 10 kritereve (madhësia, rinovueshmëria, densiteti, efiçenca etj.). Në raportin përmbledhës isha autori kryesor (“Në kërkim të një mrekullie: Kufizimet energjitike dhe fati i shoqërive të industrializuara”), por detyra ime ishte të sintetizoja kërkimet shkencore dhe analizat e shumë ekspertëve të energjisë. Për sa kam dijeni, ishte hera e parë që kaq shumë burime energjitike u analizuan kaq thellë. Përfundimet tona ishin se shumë pak mundësi ka që burimet alternative të energjisë të mund të zëvendësojnë plotësisht burimet fosile gjatë pakësimit të tyre.  Mundësia më e madhe është që në vitin 2100 bota të ketë më pak energji për ekonominë, jo më shumë.

Citim nga raporti:

Një zëvendësim i plotë i burimeve energjitike fosile me burime alternative është me shumë mundësi e pamundur në kohë afatshkurtër; mund të jetë e parealizueshme madje dhe në kohë afatgjatë. . . . Ekonomia botërore pritet të ketë kufizime në rritje të energjisë me pakësimin e natyrshëm, dhe të vullnetshëm për arësye ambjentale, të burimeve fosile, përjashtojmë këtu rastin e paparashikuar që çmimet e energjisë të bien papritur. Ka shumë pak mundësi që bota të arrijë nivelin amerikan apo dhe evropian të konsumit të energjisë, madhe dhe ruajtja e niveleve aktuale të konsumit të energjisë do të kërkojë investime masive…Prodhimi i burimeve fosile pothuajse me siguri do të pakësohet më shpejt seç mund të rritet prodhimi i burimeve alternative për ta zëvendësuar. Burimet e reja të energjisë në shumë raste do të kenë efiçencë më të vogël se ajo që kanë pasur deri tani karburantet e zakonshme fosile dhe do të kërkojnë infrastrukturë të re të kushtueshme për të anashkaluar problemin e shkëputjeve të furnizimit.

Disa studime të tjera kanë arritur konkluzione më optimiste. Besojmë, kjo për arësye të mosmarrjes parasysh të disa kritereve të rëndësishme të përfshira në studimin tonë, përfshirë efiçencën: sasinë e energjisë së shpenzuar në raport me energjinë e fituar (EROEI). Burimet e energjisë me një EROEI të vogël nuk mund të shërbejnë si burime kryesore energjie në ekonomi të industrializuara.

Si rezultat i kësaj analize, besojmë se bota ka arritur në pengesë të sigurtë energjitike ndaj rritjes.

Si mund të reagojnë tregjet ndaj skarcitetit: Sindroma e stabilitetit të çmimeve

Përpara se të shqyrtojmë kufizimet në burimet joenergjitike, për të kuptuar më mirë situatën le të shikojmë se si tregjet përgjigjen ndaj skarcitetit të burimeve, ku në fokus do të jetë nafta.

Prezumimi i zakonshëm është që me pakësimin e burimit çmimet do të rriten derisa një burim tjetër që mund të përdoret në vend të tij të bëhet më i lirë. Çfarë ndodh në realitet kur nuk ka zëvendësues akoma mund të shpjegohet më mirë me ndihmën e historisë dhe të një tregimi të vjetër për fëmijë.

Një herë e një kohë (para shumë vitesh), nafta shitej me 20 USD barrela (shifër e rregulluar

me inflacionin) dhe revista “Ekonomisti” në faqen e parë shpjegonte se pse çmimet e naftës do të uleshin më shumë akoma. Departamenti Amerikan i Energjisë dhe Agjensia Ndërkombëtare e Energjisë parashikonin se me shumë mundësi në vitin 2010 nafta do të vazhdonte të shitej me 20 dollarë barrela, por kishin dhe skenare pesimistë që parashikonin rritjen e çmimit deri në 30 dollarë (dollarë të vitit 1996).

Në vend të kësaj, në fillimin e viteve 2000 çmimi i naftës u rrit me shpejtësi dhe arriti nivele shumë më të larta se 30-ja pesimiste. Kërkesa për naftën ishte në rritje, sidomos në Kinë dhe në disa vende eksportuese të naftës si Arabia Saudite; ndërkohë duke filluar nga viti 2005 prodhimi botëror i naftës nuk u rrit më. Duke parë një mundësi të shkëlqyer (një mall i domosdoshëm kishte prodhim të pandryshueshëm, kurse kërkesën në rritje), spekullimet i rritën çmimet e naftës më shumë.

Me rritjen e çmimeve, ndërmarrjet e naftës dhe investitorët privatë filluan të investojnë në projekte të shtrenjta për eksplorimin e naftës në rajone të vështira, të largëta, apo për prodhimin e karburanteve të lëngshme nga burime fosile më pak të mira si bitumi, qymyri apo kerogjeni.

Por në vitin 2008, kur çmimi i naftës arriti rekordin e 147 dollarëve, ekonomitë e vendeve të OECD-së pësuan kolaps. Komanitë ajrore dhe të transportit rrugor zvogëluan aktivitetin, kurse automjetet u përdorën më pak. Kërkesa për naftë ra. Po kështu dhe çmimi i naftës, i cili ra deri në 32 dollarë në fund të vitit 2008.

Por me çmime kaq të ulëta, investimet për kërkimet në naftë dhe në zëvendësuesat e saj dukeshin pak fitimprurëse, kështu projekte të reja energjitike me vlerë disa miliarda dollarëshe u anulluan apo u shtynë. Por industria kishte mbështetur tek këto projekte shpresat për zgjatjen me disa vite të ofertës së bollshme të naftës, prandaj lajmet për një kolaps të mundshëm të furnizimit të ardhshëm me karburante filluan të shtohen në media.

Ndërmarrjet e naftës motivohen nga fitimet për realizimin e investimeve të kërkimit dhe nxjerrjes së naftës. Derisa të realizohet fitim kalon shumë kohë, prandaj stabiliteti i çmimeve është i nevojshëm për realizimin e investimeve.

Rebusi: çmimet e ulëta ndikojnë keq në furnizimin e ardhshëm, kurse çmimet e larta pakësojnë ndjeshëm kërkesën aktuale. Vetëm nëse çmimet e naftës qëndrojnë në një bandë të ngushtë (dhe në ngushtim) mund të shmangen problemet serioze. Çmimet nuk duhet të jenë as shumë të larta as shumë të ultëa që të mos ketë kaos ekonomik.

Se sa e keqe ishte situata ishte e qartë: Për shkak të rolit të rëndësishëm të naftës në ekonomi, çmimet e larta jo thjesht pakësonin kërkesën, por siç rrezikuan gjithë ekonominë në vitet 1970 ashtu dhe e rrezikonin në vitin 2008. Ekonomisti  James Hamilton i Universitetit të Kalifornisë, San Diego ka mbledhur një sërë studimesh që tregojnë një lidhje të fortë midis rritjes së çmimit të naftës dhe reçesioneve ekonomike në 50 vitet e fundit. Kjo rëndësi e çmimeve të naftës duhet ti kishte bërë ekonomistët e vëmendshëm të parashikonin reçesion të fortë në fillim të 2008, kur çmimi i naftës u rrit. “Në fakt,” shkruan Hamilton, “kjo lidhje mund të shpjegonte gjithë kthesën e 2007-2008… Ai që di çfarë ndodhi me çmimet e naftës në 2007-2008, nëse do të përdorte lidhjen e parashikuar midis rritjes së çmimeve të naftës dhe ekonomisë…do të ishte në gjendje të parashikonte nivelin e GDP-së reale për 2008:Q3 dhe 2008:Q4 me shumë saktësi.

Kjo nuk nënvleftëson rolin e borxheve dhe të flluckës së pasurive të paluajtshme në krizën ekonomike botërore: Siç kemi parë në dy kapitujt e mëparshëm ekonomia ishte e destinuar të dështonte pavarësisht çmimeve të energjisë. Por pasojat e kolapsit të tregut të shtëpive u shumëfishuan nga pamundësia e rritjes së prodhimit të naftës. Sipa Hamiltonit: “Është e qartë se diçka tjetër përveç tregut të shtëpive u përkeqësua dhe shndërroi ngadalësimin e rritjes ekonomike në reçesion. Kjo, në mendjen time, përfshin kolapsin e blerjeve të makinave, pakësimin e konsumit në përgjithësi, përkeqësimin e pritshmërisë së konsumatorëve, në të cilat shoku i naftës ishte padyshim faktor kontribues.

Gjithashtu, Hamiltoni thekson se “kishte lidhje midis çmimeve të naftës dhe problemeve në tregun e shtëpive.” Pra në shumë zona metropolitane, në vitin 2007, çmimet e shtëpive pranë qendrave urbane po rriteshin akoma, por po binin në zonat larg nga këto qendra (banorët e të cilave udhëtojnë çdo ditë drejt qendrës).

Në mes të vitit 2009 çmimet e naftës ishin stabilizuar-jo shumë të larta që të arrinin të shkatërronin ekonominë dhe bashkë me të kërkesën për naftë, por dhe jo shumë të ulëta që të çinkurajonin investimet në projektet e ardhshme të energjisë dhe të pakësonin prodhimin. Banda e çmimeve ishte 60-70 dollarë barrela.

Sa gjatë çmimet mund të rrinë në këtë zonë mund të spekullohet (tani që po shkruaj nafta tregtohet në Nju Jork me çmim mbi 90 USD barrela), por me rritjen e pakësimit të prodhimit të naftës nga fushat gjigande naftëmbatjëse dhe me shtrenjtimin e kostove të eksplorimit kufiri i poshtëm i çmimeve të naftës do të vazhdojë të rritet. Ekonomia botërore  e dobësuar do të jetë edhe më e ndjeshme ndaj çmimeve të larta të energjisë, kështuqë dhe çmime të nivelit 80-85 USD mund ta dobësojnë më tej dhe të mbysin shenjat e rimëkëmbjes.

Me fjalë të tjera, çmimet e naftës i kanë vënë një tavan rimëkëmbjes ekonomike. Ky problem nuk do të ekzistonte nëse indsutria e naftës do të angazhohej më shumë dhe do të prodhonte më shumë naftë, që çmimi i saj të ulej. Por me gjithë përdorimin e shpeshtë të termit “prodhim”, industria nuk prodhon naftë, por vetëm sa e nxjerr nga burimet e fundme në koren e tokës. Sikurse kemi parë, nafta e lirë, e lehtë për tu nxjerrë është konsumuar tashmë. Rritja ekonomike po përplaset pas tavanit të pikut të naftës.

Kur të analizojmë dhe burimet e tjera të rëndësishme kini parasysh se i njëjti fenomen ekonomik mund të përsëritet dhe në këto raste, megjithëse jo kaq shpejt dhe kaq fort. Jo shumë burime kur pakësohen kanë aftësinë të mbysin aktivitetin ekonomik kaq drejtpërdrejt sa nafta. Por me kufizimet e gjithmonë e më shumë burimeve, çmimet e të mirave materiale me shumë mundësi do të kalojnë cikle të përsëritura luhatjesh  dhe do të nxisin përpjekje të nxituara për të stabilizuar ekonominë.

……………………….

A nuk do të na ndihmojnë shpikjet, zëvendësimet dhe efiçenca për të vazhduar rritjen?

Dua të besoj tek shpikjet dhe mundësitë që ato ofrojnë, por besoj më shumë tek entropia. Shumica e veprimeve tona krijojnë struktura të momentit në një trend të përgjithshëm çorganizimi. Prandaj, teknologjia s’është veçse një grup marifetesh që na mundëson ngadalësimin madje dhe pengimin e trendit, nganjëherë globalisht, nganjëherë lokalisht, por gjithmonë përkohësisht dhe me kosto totale të energjisë gjithmonë e në rritje.

—Paul Kedrosky (sipërmarrës, autor i blogut ekologjik Makutëria Ngjitëse)

Gjatë kërkimeve dhe shkrimit të këtij libri diskutova hipotezën kryesore të tij-se rritja ekonomike botërore po përfundon- me disa ekonomistë, biznesmenë, me një ish-drejtor fondi hexh,  me një konsulent të një kompanie ajrore, me ish-drejtorin e përgjithshëm të një nga bankave më të mëdha të investimit të Ëall Streetit, si dhe me ekologjistë dhe ambjentalistë të ndryshëm. Reagimi më i zakonshëm (qoftë nga ambjentalistët qoftë nga bankierët) ka qenë: “Por kapitalizmi ka mundësi të tjera akoma. Ai bën shpikje pa fund. Edhe nëse kemi arritur kufizime ambjentale ndaj energjisë dhe ujit, super të pasurit do të gjejnë mënyra për të mbledhur më shumë kapital gjatë rritjes së skarcitetit të burimeve. Për ta kjo do të jetë rritje.”

Shumica e ekonomistëve do të binin dakort se kufizimet ekologjike dhe një krizë ne botën financiare nuk përbëjnë fundin e rritjes-por thjesht një pengesë në autostradën e progresit. Kjo sepse njerëzit inteligjentë do të gjejnë gjithmonë teknologji dhe mënyra të reja për të arritur më shumë me më pak. Kjo do të shërbejë si baza për produkte dhe modele të reja biznesi.

Bisedat mbi kufizimet zakonisht ngjallin nënvleftësime që u referohen parashikimeve të dështuara të Thomas Malthus-it (ekonomistit të shekullit të 18-të që argumentoi se rritja e popullsisë së shpejti me siguri do të tejkalonte kapacitetin e prodhimit të ushqimeve dhe do të sillte uri masive. Malthus ishte shumë gabim, të paktën në terma afatshkurtër: prodhimi ushqimor u rrit përgjatë shekullit të 19-të dhe 20-të në shërbim të një popullate në rritje të shpejtë. Ai nuk parashikoi dot përdorimin e kultivarëve të rinj hibridë, të plehërave kimikë dhe përdorimin e makinerive bujqësore. Për pasojë sa herë që rikujtohet fantazma e Malthusit prezumohet se të gjitha pretendimet se kufizimet ekologjike do të pengojnë rritjen janë po ashtu të gabuara, dhe për arësye të ngjashme. Shpikjet e reja dhe rritja e efiçencës do të kapërcejnë kufizimet e mundshme.

Në këtë kapitull do të shqyrtojmë efektet e efiçencës, të zëvendësimit dhe të shpikjeve me kujdes dhe do të shpjegojmë pse këto-megjithëse janë shumë të rëndësishme në përshtatjen tonë ndaj skarcitetit të burimeve-nuk do të arrijnë ti zhdukin këto limite dhe janë dhe vetë subjekte të ligjit të pakësimit të përfitimeve. Dhe përfitimet nga investimet në këto strategji në shumë raste janë në pakësim të shpejtë.

Zëvendësuesa pafundësisht

Shpesh thuhet se “Epoka e gurit nuk mbaroi se mbaruan gurët, epoka e naftës nuk do të mbarojë kur të mbarojë nafta, por kur të gjejmë burime energjie më të lira dhe më të mira”. Shprehje të ndryshme të ngjashme janë shfaqur në reklamat e ExxonMobil-it, në deklarata nga qeveria e Arabisë Saudite, dhe në blogje nga analistë pro rritjes-ku të gjitha argumentojnë se bota nuk përballet me kufizime energjitike, por me mundësi të reja energjitike.

Është e vërtetë, Epoka e Gurit përfundoi kur paraardhësit tanë shpikën veglat e metalit dhe zbuluan se këto ishin më të mira se veglat e gurit, dhe jo se gurët u pakësuan. Njësoj në fund të shekullit të 19-të ekonomitë e reja industriale lanë përdorimin e vajit të balenave për lubrifikim dhe ndriçim dhe filluan të përdornin naftën, ose “vajin mineral”. Vaji i balenave po shtrenjtohej sepse balenat po gjuheshin aq shumë sa po pakësoheshin me shpejtësi. Nafta ishte jo vetëm më e lirë dhe me shumicë, por dhe më shumëpërdorimshme. Ishte një zëvendësues superior në pothuaj të gjitha drejtimet.

Le të vijmë në shekullin e 21-të. Tani naftë të lirë nuk ka më. Është koha të vijë zëvendësuesi i rradhës-një eliksir magjik që do të bëjë naftën e pistë të duket po aq arkaike dhe jo-praktike sa dhe vaji i balenave. Por cili do të ishte ky zëvendësues i ri?

Teoria ekonomike është e prerë: me rritjen e skarcitetit të një burimi çmimi i tij do të rritet derisa një burim tjetër që shërben të njëjtën nevojë të bëhet më i lirë. Nuk kërkohet që ky burim i ri të jetë superior.

Për naftën ka zëvendësues, por nuk njohim ndonjë që të jetë superior (ose i njëjtë në cilësi) nga ana praktike dhe ekonomike.

Vetëm disa vite më parë, etanoli i prodhuar nga mistri u trumbetua si përgjigja ndaj vartësisë sonë ndaj naftës në pakësim dhe shkaktuese e ndryshimeve klimatike. Sasi të mëdha kapitali privat dhe publik u investuan në industrinë e etanolit. Legjislacioni që kërkonte të përzihej etanoli me benzinën ndihmoi zhvillimin e industrisë. Por eksperimenti nuk pati rezultate të mira. Industria e etanolit të mistrit kaloi një fazë lulëzimi por rritja e prodhimit të etanolit u përplas me barriera që ishin të parashikueshme që në fillim. Për prodhimin e sasive të konsiderueshme të etanolit nevojiten sipërfaqe shumë të mëdha toke dhe kjo pakëson sipërfaqen e tokës që mund të përdoret për prodhimin e ushqimeve; rrit erozionin e tokës dhe ndohtjen nga plehrat kimikë ndërkohë që rrit çmimet e ushqimeve. Në vitin 2008 shkencëtarët e pjellorisë së tokës dhe analistët e industrisë ushqimore ishin të bashkuar në kundërshtimin e zgjerimit të prodhimit të etanolit.

Por nga pikëpamja ekonomike problemi më i madh me etanolin e misrit është efiçenca e vogël e tij. Sasia e energjisë që nevojitet për kultivimin e misrit, për korrjen, mbledhjen dhe distilimin e tij në alkol të pastër është shumë afër sasisë së energjisë që vetë biokarburanti do të çlironte në një motorr. Kjo do të thotë se etanoli nuk është dhe aq burim energjie, por thjesht marrim karburantet ekzistuese (naftën dhe gazin natyror) i përdorim (si karburant për traktorët, si pelhra kimikë dhe energji për uzinat e distilimit) dhe prodhojmë një karburant të ri që përdoret njësoj si benzina. Ekspertët kanë argumentuar në debate:  sipas një kritiku etanoli kishte raport negativ energjie (më pak se 1: 1) pra ishte pa interes. Por pastaj një studim i USDA-s pretendoi për një raport pozitiv energjie prej 1.34:1. Studime të tjera nxorrën rezultate të përafërta (diferencat shkaktoheshin nga ndryshimi i shpenzimeve energjitike që merreshin në konsideratë gjatë analizës).

Nga një perspektivë më e gjerë ky cic-mic mbi saktësinë e raportit ishte i kotë: në lulëzimin e vet nafta kishte pasur një EROEI [energji e përfituar nga energjia e harxhuar] prej 100:1 a më shumë, dhe është e qartë se një shoqëri e industrializuar për tu mbajtur në këmbë ka nevojë për burime energjitike kryesore me EROEI midis 5:1 dhe 10: 1. Një shoqëri me një efiçencë energjie prej 3:1 do të duhej të harxhonte rreth 1/3 e energjive të veta vetëm për të siguruar energjinë për realizimin e funksioneve të tjera (psh. për prodhimin e të mirave, për tregëtinë, transportin e mallrave dhe të njerëzve, për arsimin, kërkimet shkencore, dhe mirëmbajtjen e infrastrukturës bazë). Përderisa dhe shifrat më optimiste për etanolin e misrit janë nën raportin e nevojshëm, është e qartë se etanoli nuk mund të shërbejë si burim kryesor energjie për një shoqëri të industrializuar si SHBA.

Mbetet problemi i biokarburanteve të gjeneratës së dytë dhe të tretë-etanoli i celulozës i prodhuar nga mbeturinat drusore dhe të bimëve dhe biokarburanti i prodhuar nga algat. Janë bërë deklarata parapraka sensacionale mbi potencialin e prdhimit në masë dhe mbi efiçencën energjitike të këtyre karburanteveve, por këto janë akoma në faza eksperimentale dhe ka arësye të rëndësishme të jemi skeptikë me këto deklarata. Me të gjithë biokarburantet po përpiqemi të bëjmë diçka të vështirë—zëvendësimin e një karburanti të cilin natyra e mblodhi dhe e përqëndroi me një karburant tjetër prodhimi i të cilit kërkon përpjekje të konsiderueshme nga ana jonë për arritjen e të njëjtit rezultat. Nafta është krijuar gjatë dhjetra miliona viteve pa nevojën e punës së njeriut. Energjia diellore u grumbullua në formë kimike dhe u magazinua nga sasi të mëdha bimësh ujore mikroskopike, të cilat ranë në fund të deteve, u varrosën nën sediment dhe u shndërruan ngadalë në hidrokarbure me energji të koncentruar. Gjithçka na është dashur të bëjmë është të shpojmë deri në shtresat naftëmbajtëse ku nafta shpesh është nën presion të madh dhe rrjedh rrjedhshëm drejt sipërfaqes. Për prodhimin e biokarburanteve duhet të përfshihemi në shpenzime të konsiderueshme për rritjen dhe plehërimin e bimëve, për mbledhjen e tyre dhe të mbeturinave, për presimin e algave për nxjerrjen e karburantit, për mirëmbajtjen dhe pastrimin e bioreaktorëve të algave, apo për distilimin e alkolit në një nivel të lartë pastërtie (dhe kjo është vetëm një listë e pjesshme). Edhe nëse ka përparime të rëdësishme teknike në secilën nga këto drejtime, do të jetë e pamundur të konkurrohet me efiçencën e lartë energjitike që gëzonte nafta në kulmin e lulëzimit.

Nuk dua të them se biokarburantet nuk kanë të ardhme. Me pakësimin e naftës dhe shtrenjtimin e saj mund të jetë e rëndësishme të kemi sasi modeste të karburanteve alternativë për qëllime të caktuara edhe nëse këta janë të shtrenjtë, qoftë në kuptim ekonomik qoftë nga ana energjitike. Do të kemi nevojë për automjete emergjence, makineri bujqësore dhe avionë, edhe nëse do të na duhet ti punojmë me energji që zakonisht përdoret për qëllime të tjera. Në këtë rast biokarburantet nuk do të jenë burimi kryesor i energjisë në shoqëri-një status që sot e gëzon nafta. Në fakt, ato nuk do të jenë dhe aq burim energjie në kuptimin e vërtetë të fjalës, por thjesht do të shërbejnë si mënyra transformimi të energjisë në karburante që mund të përdoren në makina për qëllime të caktuara të rëndësishme. Me fjalë të tjera, biokarburantet do të zëvendësojnë naftën për funksione  emergjence por jo në masë të gjerë.

Pikëpamja se biokarburantet pak mundësi kanë të zëvendësojnë naftën së shpejti mbështetetet nga një studim i fundit i Universitetit të Kalifornisë (Davis) i cili konkludon se duke u bazuar vetëm mbi tendencat e tregut “Me ritmin aktual të kërkimeve shkencore dhe shpikjeve nafta në botë do të mbarojë 90 vjet përpara se teknologjitë e zëvendësimit të jenë gati”.

Mund të kundërshtohemi se po e studiojmë problemin ngushtë. Përse insistojmë që të ruajmë teknologjinë aktuale të makinave dhe thjesht të ndryshojmë karburantin? Pse të mos ndryshojmë plotësisht teknologjinë?

Automjetet elektrike kanë ekzistuar pothuaj që kur u shpik automobili. Elektriciteti mund të shërbejë si zëvendësues i naftës- të paktën në transportin rrugor (fluturimet ajrore janë histori tjetër-do të flasim dhe për këtë). Por fakti që makinat elektrike kanë kaq kohë që nuk kanë arritur të zëvendësojnë makinat me naftë dhe me benzinë sugjeron se ka probleme .

Në fakt makinat elektrike kanë avantazhe dhe disavantazhe në krahasim me makinat me naftë. Avantazhi kryesor i makinave elektrike është se energjia e tyre shfrytëzohet më mirë  (motorrët elektrikë e transferojnë pothuaj të gjithë energjinë në lëvizje, kurse motorrët me karburant janë shumë më pak efiçentë), kanë nevojë për më pak mirëmbajtje, dhe kanë më pak efekte negative në ambjent (edhe nëse punojnë me elektricitet të prodhuar nga qymyri, zakonisht kanë emetime më të pakëta karboni për shkak të efiçencës së lartë). Pika e dobët e makinave elektrike është aftësia e kufizuar e baterive për të magazinuar energjinë në krahasim me karburantet e lëngshme. Benzina ka 45 megaxhul për kilogram, kurse bateritë me jone litiumi mund të magazinojnë vetëm 0.5 MJ/kg. Përmirësime janë të mundshme, por kufiri teorik për magazinimin e energjisë kimike është vetëm 3 MJ/kg. Prandaj nuk do të ketë avionë me bateri: bateritë do të ishin shumë të rënda për të lejuar ngritjen e avionëve nga toka. Kjo nuk do të thotë se nuk duhen bërë kërkime për shpikjen e avionëve elektrikë: Ka pasur eksperimente të suksesshme me avionë ultra të lehtë me energji diellore, dhe avionët elektrikë mund të jenë të dobishëm në të ardhmen kur transporti do të bëhet kryesisht me barka, trena, biçikleta dhe në këmbë. Por këta do të jenë avionë për qëllime të posaçme që do të mund të transportojnë vetëm 1 apo 2 pasagjerë.

Dendësia e ulët e energjisë (në peshë) së baterive kufizon diapazonin e makinave elektrike. Ky problem mund të zgjidhet me trenat hibridë—duke përdorur motorr benzine për karikimin e baterive, si tek Chevy Volt, apo për të shtyrë automjetin në një pjesë të kohës, si tek Toyota Prius—por kjo e shton kompleksitetin dhe shpënzimet.

Pra zëvendësimi i naftës me bateri dhe elektricitet funksionon në disa raste, por edhe në ato raste është më pak e dobishme (nëse do të ishte më e dobishme do të ishim duke ngarë makina elektrike tani).

Zëvendësimi është gjithmonë e më pak efiçent nga ana ekonomike. Por kur nuk ka zgjidhje tjetër përse të mos pranojmë zëvendësuesin më pak efiçent? Në raste emergjence dhe të veçanta po. Por nëse një zëvendësues më pak efiçent duhet të zëvendësojë një burim me rëndësi të madhe ekonomike (si nafta), apo nëse një numër i madh burimesh duhet të zëvendësohen me burime më pak të dobishme, atëhere rezultati i përgjithshëm për shoqërinë është një pakësim-ndoshta i theksuar- i kapacitetit të saj për të arritur rritje ekonomike.

Sikurse kemi parë në kapitullin 3, në diskutimin tonë mbi prodhimin botëror të mineraleve, kur cilësia e mineralit bie sasia e nevojshme e energjisë për nxjerrjen e tij rritet. Minierat në të gjithë botën po raportojnë përkeqësim të cilësisë së mineraleve. Kështu në shumë, në mos në shumicën e rasteve nuk është më e mundur të zëvendësohet një burim i rrallë në pakësim me një burim më të bollshëm, më të lirë, përkundrazi zëvendësuesit janë dhe vetë të rrallë dhe duke u pakësuar.

Teorikisht, proçesi i zëvendësimit mund të vazhdojë pa fund—për sa kohë kemi energji pa fund për të siguruar mineralet nga depozitat me cilësi gjithmonë e më të keqe. Por për prodhimin e kësaj energjie kemi nevojë për më shumë burime. Edhe nëse përdorim vetëm energji të rinovueshme, kemi nevojë për çelik për turbinat e erës dhe për veshje për panelet diellore. Për nxjerrjen e këtyre kemi nevojë për më shumë energji; për prodhimin e kësaj energjie kemi nevojë për më shumë burime; për nxjerrjen e këtyre burimeve kemi nevojë për më shumë energji. Me çdo përkeqësim të cilësisë së burimeve rritet sasia e nevojshme e energjisë për nxjerrjen e tyre dhe mbetet më pak energji për plotësimin e nevojave të njerëzve (që është qëllimi përfundimtar).

Problemet në lidhje me prodhimin e lëndëve të para janë të ngjashme. Parimisht karburant mund të prodhohet pothuaj nga cilado lëndë organike. Mund të prodhojmë karburante të lëngshme nga qymyri, gazi natyror, gomat e vjetra, madje dhe nga mbeturinat. Por kjo zakonisht kushton shumë dhe proçesi mund të konsumojë më shumë energji seç do të përfitohet nga karburanti i prodhuar,  përveç rastit kur materiali nga prodhohet karburanti është shumë i ngjashëm me naftën.

Jo se zëvendësimi nuk ka asnjëherë interes. Në vitet e fundit janë zhvilluar katalizatorë të rinj në qelizat e karburantit për të zëvendësuar platinin e shtrenjtë dhe në pakësim, si dhe materiale të reja të llojit bojë për panelet diellore fotovoltaike që përdorin diselenid bakri indiumi, galiumi (CIGS) dhe kadmium telurid për të zëvendësuar silikonin njëkristalsh. Dhe natyrisht po zhvillohet energjia e erës, energjia diellore, gjeotermale dhe ajo e baticave për të zëvendësuar qymyrin.

Do të përdoren shumë zëvendësues me pakësimin në rritje të burimeve që përdorim aktualisht. Në fakt zëvendësimi i materialeve po hyn në fokusin kryesor të kërkimeve shken core në shumë industri. Por në rastet më të rëndësishme (përfshirë naftën) zëvendësuesit me shumë mundësi do të jenë inferiorë nga ana ekonomike dhe nuk do të mbështesin rritjen ekonomike.

Efiçenca e energjisë në shpëtimin tonë

Lidhja historike midis rritjes ekonomike dhe rritjes së konsumit të energjisë është e debatuar, dhe në kapitullin 3 premtova se do i rikthehesha pyetjes nëse dhe deri në çfarë mase është e mundur shkëputja e këtyre nga njëra-tjetra.

Ndërkohë që gjatë dy shekujve të kaluar si përdorimi i energjisë dhe GDP-ja janë rritur shumë, disa analistë argumentojnë se korrelacioni midis konsumit të energjisë dhe rritjes nuk është i fortë, dhe se konsumi i energjisë dhe rritja ekonomike mund të shkëputen nga njëra tjetra duke rritur efiçencën e energjisë. Pra, rritja ekonomike mund të arrihet duke përdorur më pak energji.

Kjo ka ndodhur tashmë deri në një farë mase, sipas Administratës së Informacionit mbi Energjinë të SHBA-së.

Nga fillimi i viteve 1950 deri në fillim të viteve 1970, konsumi total i energjisë në SHBA dhe GDP-ja reale u rritën pothuaj me të njëjtin ritëm vjetor. Gjatë kësaj periudhe çmimet reale të naftës qëndruan pothuaj të pandryshuara. Në kontrast me këtë, nga mesi i viteve 1970 deri në vitin 2008, lidhja midis konsumit të energjisë dhe rritjes reale të GDP-së ndryshoi, konsumi i energjisë u rritë me ritëm sa 1/3 e ritmit të mëparshëm kurse GDP-ja reale vazhdoi të rritej me të njëjtin ritëm. Shkëputja e rritjes reale të GDP-së nga konsumi i energjisë çoi në një pakësim të intensitetit energjitik që ishte mesatarisht 2.8 % në vit nga 1973 deri në vitin 2008.”

Përkthimi: Shpëtuam! Thjesht duhet të përshkallëzojmë masat e efektshme të pas 1973-it që sollën këtë përdorim më efiçent të energjisë.

Por disa analistë kanë treguar se trendi i pavarësimit të GDP-së nga energjia në 40 vitet e kaluara fsheh disa të faktorë që presin shpresën e arësyeshme se konsumi i energjisë dhe rritja ekonomike mund të bëhen edhe më të pavarura nga njëra tjetra.

Një faktor i tillë është efiçenca që përfitohet duke ndryshuar karburantin. Burimet e ndryshme të energjisë kanë specifikat e tyre dhe ndryshimi i burimeve të energjisë mund të jetë me interes edhe nëse konsumi total i energjisë nuk ndryshon. Shpesh matet vetëm aftësia nxehëse e energjisë, dhe nëse konsiderojmë vetëm këtë cilësi të saj atëhere një BTU (Njësia Britanike e Nxehtësisë) nafte është ekuivalente me një BTU qymyri, elektriciteti, apo druri. Por nga ana ekonomike çdo burim energjie ka një profil unik të mirash dhe të këqijash bazuar në densitetin e energjisë, transportueshmërinë dhe koston e prodhimit. Çmimet e ndryshme të gazit natyror, qymyrit, naftës dhe elektricitetit reflektojnë dobishmërinë e ndryshme të tyre: një BTU qymyri zakonisht kushton më pak se një BTU gazi natyror, i cili kushton më pak se një BTU nafte, i cili kushton më pak se një BTU elektriciteti

Elektriciteti është më i shtrenjtë sepse është shumë komod në përdorim (punon dot me qymyr kompjuteri?). Elektriciteti mund të shpërndahet në porta elektrike në miliarda dhoma në botë duke u mundësuar konsumatorëve përdorimin e një sërë pajisjesh, nga thekësja dhe grirësja tek karikuesit e iPad-ëve. Pronarët e fabrikave, në sajë të elektricitetit, mund të përdorin pajisje monitoruese elektronike që maksimalizojnë efiçencën e linjave automatike të prodhimit. Gjithashtu, motorrët elektrikë janë shumë efiçentë në kthimin e energjisë në punë. Në krahasim me burimet e tjera të energjisë elektriciteti është më i dobishëm për çdo BTU të shpenzuar (në pajisjet e palëvizshme, jo në ato të lëvizshme).

Si rezultat i zhvillimeve teknologjike dhe i ndryshimeve në çmimet e energjisë, SHBA dhe disa vende të tjera të industrializuara, në dekadat e kaluara, kanë ndryshuar mënyrën se si përdorin karburantet kryesore. Siç kanë konfirmuar disa studime gjatë kësaj periudhe, nëse korrelacionin midis rritjes së GDP-së dhe konsumit të energjisë e korrigjojmë me cilësinë e energjisë, provat se ekonomia është bërë e pavarur nga energjia nuk qëndrojnë më. 

Figure 40, SHBA, GDP, konsumi i energjise i korrigjuar me metodën Divisia, dhe konsumi i energjisë i pakorrigjuar

Indeksi Divisia është një metodë mbledhjeje e sasive të nxehtësisë që merr në konsideratë dhe çmimet relative të tyre. Figura 40 tregon GDP-në në SHBA, konsumin e energjisë të korrigjuar me metodën Divisia dhe konsumin e energjisë, të pakorrigjuar. Sipas Cutler Cleveland të Qendrës për Studimet e Energjisë dhe të Ambjentit në Universitetin e Bostonit, “Vlerat e korrigjuara të energjisë tregojnë jë lidhje shumë më të fortë me GDP-në se vlerat e pakorrigjuara. Kjo përshtypje vizuale mbështetet dhe nga analizat ekonometrike të cilat konfirmojnë se ka një lidhje të fortë midis konsumit të energjisë dhe GDP-së kur merret në konsideratë dhe cilësia e energjisë.”

Cleveland thekson se, “Pakësimi i raportit energji/GDP zakonisht është shoqëruar me tranzicionin e ekonomisë nga qymyri tek nafta, gazi dhe elektriciteti”. Kjo është e vërtetë për shumë vende të studiuara nga Cleveland dhe kolegët e tij. Konkluzionet e tij janë shumë të rëndësishme për diskutimin tonë mbi pikun e naftës dhe zëvendësuesat e naftës.: “Mënyra si ka ndodhur përmirësimi në raportin energji/GDP duhet të na bëjë të mendohemi. Nëse shkëputja e ekonomisë nga energjia nuk ka ndodhur në fakt, rritja e kostos së prodhimit të energjisë cilësore mund të ketë pasoja të rëndësishme ekonomike. Nëse proçesi i zëvendësimit nuk mund të vazhdojë, pakësimi i mëtejshëm i raportit energji/GDP mund të ngadalësohet”.

Një faktor tjetër shpesh i injoruar që shtrembëron lidhjen e ekonomisë me energjinë është transferimi i fabrikave. Në vitet 1950 SHBA ishte fuqi prodhuese që eksportonte në vendet e tjera të botës. Në vitet 70 Japonia po bëhej prodhuesi kryesor i botës për pajisjet elektronike, kurse në vitet 1990 Kina u bë prodhuesi i një game akoma më të gjerë artikujsh, nga materialet e ndërtimit tek lodrat e fëmijëve. Në vitin 2005 SHBA po importonte një pjesë të rëndësishme të artikujve jo ushqimorë nga Kina, duke pasur një defiçit tregtar me Kinën prej ~ 17 miliard në muaj. Kina po digjte qymyrin e saj për të prodhuar mallra konsumi për Amerikën. SHBA pati rritje të GDP-së nga kjo tregëti, ku ËalMart u shet male me artikuj të lirë blerësve të etur, ndërkohë që Kina harxhon energjinë për prodhim. Ekonomia amerikane u rrit pa përdorur aq energji (në Amerikë) sa do të ishte e nevojshme nëse mallrat do të ishin prodhuar në vend.

Ka dhe një faktor tjetër që shpjegon “pavarësimin” në SHBA të rritjes së GDP-së nga konsumi i energjisë-“financiarizimi” i ekonomisë, siç e diskutuam në kapitullin 2. Cutler Cleveland thekson, “Një dollar çelik kërkon 93,000 BTU që të prodhohet në SHBA, kurse 1 dollar shërbime financiare kërkojnë 9,500 BTU.” Me fokusimin e SHBA-së më shumë drejt kreditimit dhe investimit dhe më pak drejt prodhimit dhe ndërtimit, GDP është rritur e shoqëruar me një rritje të vogël të konsumit të energjisë. Statistikat duket sikur tregojnë se si komb po bëhemi më efiçentë në përdorimin e energjisë, por përderisa kjo efiçencë bazohet në fllucka kreditimi pak të ardhme ka. Sikurse kemi parë në kapitullin 2, dhënia e borxheve e ka një kufi.

Lidhja e fortë midis përdorimit të energjisë dhe GDP-së ilustrohet në një studim të fundit të Charles Hall dhe David Murphy në universitetin shtetëror të New Jorkut në Sirakuzë, i cili tregon se pas vitit 1970 çmimet e larta të naftës kanë qënë lidhur ngushtë me reçesionet, kurse çmimet e ulëta të saj me ekspansionet ekonomike. Reçesionet kanë tendencë të ndodhin kur çmimet e naftës arrijnë një vlerë të rregulluar me inflacionin prej 80-85 USD barrela, ose kur kostua totale e naftës për një vend arrin 5.5 % të GDP-së.  Nëse Amerika do të kishte arritur me të vërtetë shkëputjen e rritjes ekonomike nga konsumi i energjisë, atëhere nuk do të kishte lidhje të fortë mes tyre dhe çmimet e energjisë pak rëndësi do të kishin.

Deri tani kemi shqyrtuar vetëm një lloj efiçence të energjisë-energjinë e konsumuar për njësi GDP-je. Por shpesh efiçenca e energjisë kuptohet ngushtë si efiçencë e shndërrimit të energjisë në punë. Kjo lloj efiçence mund të arrihet në shumë mënyra në shoqëri, dhe pothuaj gjithmonë është diçka shumë pozitive. Megjithatë, nganjëherë ka pritje jo realiste për potencialin që ajo ka për nxitjen e rritjes ekonomike.

Që nga vitet 1970, Amory Lovins i Institutit Rocky Mountain ka promovuar arritjen e më shumë objektivave duke përdorur më pak dhe ka treguar mënyra interesante dhe frymëzuese për të rritur efiçencën e energjisë. Libri i tij i 1998 “Faktori 4” argumenton se SHBA mund të përgjysmojë sasinë e burimeve të përdorura dhe njëkohësisht të dyfishojë efiçencën energjitike. Së fundmi e ka rritur objektivin në librin “Faktori 10”-qëllimi është të 10-fishohet prodhimtaria me gjysmën e lëndës së parë dhe të energjisë, ose ndryshe të ruhet prodhimtaria aktuale duke përdorur vetëm 10% të burimeve.

Lovins ka përkrahur një “revolucion negavati”, duke argumentuar se konsumatorët nuk kanë nevojë për kilovat/orë elektricitet, por për shërbime energjie-dhe këto shërbime shpesh mund të ofrohen me shumë më tepër efiçencë. Në vitin 1994, Lovins dhe kolegët filluan projektin “Hipermakina”, me objektivin që të projektonin një hibrid elegant, prej fibre karboni i cili do të harxhonte 3-5 herë më pak karburant duke ruajtur apo përmirësuar performancën, sigurinë, cilëstë dhe çmimin në krahasim me automjetet e zakonshme. Disa shpikje që rezultuan nga ky projekt kanë gjetur sot zbatim, megjithatë makinat hibride vazhdojnë të përbëjnë një pjesë të vogël të makinave në shitje.

Megjithëse Lovins është për tu përshëndetur për iniciativat, ai është kritikuar për parashikimet e tij se çfarë mund të arrihet me efiçencën. Disa nga këto parashikime të kritikuara janë:

• Energjia e rinovueshme do të përbëjë pjesën më të madhe të tregut të energjisë  (1976);
• Konsumi i energjisë do të pakësohet (1984);
• Etanoli nga celuloza do të zgjidhë kërkesën tonë për naftë importi (parashikim i përsëritur);
• Efiçenca do të pakësojë konsumin e energjisë (parashikim i përsëritur)

Realiteti është që energjia e rinovueshme zë një vend të vogël në treg; konsumi i elektricitetit është rritur, etanoli nga celuloza është akoma në fazën e kërkim-zhvillimit (dhe ka pengesa shumë të mëdha praktike për tu bërë burim kryesor energjie, siç e kemi diskutuar më lartë); dhe rritja e konsumit të energjisë në vetvete duket se nuk e pakëson konsumin e energjisë për shkak të efektit të elasticitetit, ku kur energjia bëhet më e lirë njerëzit kanë mundësi ekonomike të përdorin më shumë.

Përsëris: efiçenca e energjisë është objektiv i mirë. Kur zëvendësojmë llampat e vjetra inkandeshente me llampat e reja LED që përdorin shumë më pak energji dhe rrojnë më gjatë, kursejmë energji dhe materiale-dhe kjo është gjë e mirë. Pikë.

Por në të njëjtën kohë duhet të jemi realistë për kufizimet e efiçencës. Rritja e efiçencës kërkon investime, dhe investimet në efiçencë arrijnë një pikë ku u zvogëlohen përfitimet. Njësoj siç burimet janë të fundme edhe rritja e efiçencës e ka një kufi. Efiçenca kursen para dhe mund të sjellë biznese dhe industri të reja. Por potencialin për kursim dhe për rritje ekonomike e ka të kufizuar.

Le të shikojmë më thellë shembullin e efiçencës së energjisë në ndriçim.  Tranzicioni nga llampat inkandeshente tek llampat fluoreshente po rezulton në rritje dramatike të efiçencës. Një llampë standarte inkandeshente ndriçon me rreth 15 lumen për ëat, kurse një llampë fluoreshente kompakte mund të ndriçjë me 75 lumen /ëat—një pesëfishim i efiçencës. Por edhe sa mund të përmirësohet efiçenca në ndriçim? Llampat LED me të cilat po eksperimentohet aktualisht pritet të kenë ndriçim prej 150 lumen/ëat, dyfishin e efiçencës së llampave fluoreshente. Efiçenca maksimale teorike në prodhimin e dritës së bardhë nga elektriciteti është rreth 300 lumen/ëat, pra efiçenca e llampave LED maksimumi mund të rritet dhe 2 herë.

Për më tepër efiçenca në energji ndryshon shumë në një ekonomi pa rritje dhe pa burime në krahasim me një ekonomi të shëndetshme, në rritje dhe të pasur me burime.

Më lejoni të sjell si shembull një eksperiencë personale. Në dekadën e kaluar unë dhe gruaja ime Janet kemi instaluar panele diellore fotovoltaike në shtëpinë tonë në rrethinat e qytetit, gjithashtu dhe një sistem diellor ngrohjeje uji. Në muajt e ngrohtë përdorim furra diellore si dhe një tharës diellor. E kemi termoizoluar shtëpinë aq sa mundëm, duke pasur parasysh trashësinë e mureve të saj të jashtëm, si dhe zëvendësuam gjithë dritaret tona. Për të mbledhur nxehtësi ndërtuam një serë diellore në pjesën jugore të shtëpisë.  Gjithashtu blemë një makinë të vogël që harxhon më pak karburant, biçikleta dhe një skuter elektrik.

U deshën vite dhe shumë punë e para për gjithë këto ndryshime (disa dhjetëra mijëra dollarë). Për fat të mirë gjatë kësaj kohe kishim të ardhura të qëndrueshme që na mundësuan marrjen e masave për kursimin e energjisë. Por mund të them se nuk kemi arritur ende të kursejmë aq energji sa të justifikojmë shpenzimet e kryera. Jam penduar ? Jo. Me rritjen e çmimeve të energjisë këto pajisje me efiçencë të lartë do të jenë gjithmonë e më të dobishme.

E zëmë se i fillojmë këto projekte sot. Dhe e zëmë se të ardhurat tona nuk janë në rritje por duke u ulur, sikurse me miliona amerikanëve sot. Në vend që të blejmë një makinë të re që harxhon pak, mund të preferojmë një Tojota Corolla 10 vjeçare apo Honda Civic. Nëse do të kishim mundësi financiare të blinim panele diellore dhe sisteme diellore të ngrohjes së ujit, do të duhej të zgjidhnim versione më të lira. Kryesisht do të ekonomizonim me energjinë duke i rënë shkurt dhe duke pakësuar konsumin e saj.

Mënyra se si Xhanet dhe unë e rritëm efiçencën e energjisë e rriti GDP-në amerikane: Ne punësuam punëtorë dhe rritëm të ardhurat e disa kompanive prodhuese dhe sipërmarrëse. Mënyra se si njerëzit do të rrisin efiçencën e energjisë në kohëra të vështira do të ndihmojë shumë më pak rritjen-madje mund të arrijë efektin e kundërt.

Çfarë ishte e vërtetë për rastin tim është në shumë mënyra e vërtetë dhe për shoqërinë në tërësi. SHBA mund të përmirësojë shumë efiçencën në transport duke investuar në sistem hekurudhor elektrik të gjerë që të lidhë çdo qytet. Kjo do të kushtonte rreth 600 miliard dollarë, por do të pakësonte shumë konsumin e naftës, kështu do të pakësonte defiçitin tregtar të SHBA-së dhe vlerën e faturave të karburantit. Po ashtu, SHBa mund të rindërtojë sistemin e prodhimit të ushqimeve nga fillimi duke lokalizuar prodhimin dhe eliminuar përdorimin e burimeve fosile ku të jetë e mundur. Kjo do të rriste rezistencën e sistemit, do të përmirësonte shëndetin e konsumatorëve dhe cilësinë e ambjentit dhe do të krijonte me miliona vende pune dhe mundësi sipërmarrjeje. Kostua e këtij tranzicioni është e vështirë të llogaritet me saktësi, por pa dyshim do të ishte e konsiderueshme.

Por këto përpjekje do të filloheshin me vonesë. Këto gjëra do të kishim mundur ti bënim me lehtësi në dekadat e kaluara kur ekonomia po rritej. Por ndërtimi i rrugëve, industrializimi dhe përqëndrimi i prodhimit të ushqimeve ishte fitimprurës për interesa të fuqishëm, dhe problemet që po i hapnim vetes duke u mbështetur gjithmonë e më shumë në transportin rrugor dhe biznesin e madh ishin të qarta vetëm për të vëmendshmit—një pjesë e vogël e nënvleftësuar e shoqërisë në Amerikën e sotme. Me pakësimin dhe shtrenjtimin e naftës, kostot e vërteta të vartësisë sonë nga automjetet dhe prodhimi industrial i ushqimit do të bëhen të qarta, por aftësia jonë për të udhëtuar me trena dhe për prodhim lokal organik të ushqimeve do të kufizohet nga mungesa e kapitalit. Do të detyrohemi të përshtatemi me të gjithë mënyrat e mundshme. Aty ku është investuar për infrastrukturë efiçente transporti dhe për prodhim lokal të ushqimeve njerëzit do e kenë më të lehtë përshtatjen.

Efiçenca energjitike do të jetë e rëndësishme për mbijetesën dhe mirëqënien tonë sepse do të na ndihmojë ti përshtatemi ekonomisë në tkurrje dhe shtrenjtimit të energjisë. Sa më shpejt të illojmë të  investojmë në efiçencë aq më mirë, edhe nëse duhet të sakrifikojmë për momentin. Por shpresa se efiçenca mund të sjellë pakësim të vazhdueshëm të konsumit të energjisë në të njëjtën kohë që ekonomia rritet vazhdimisht është e gabuar.

Novacionet në biznes: kalorësia në ndihmë

Një libër i veçantë u botua në vitin 2004 pothuaj pa asnjë reklamë dhe me pak analiza. Autori ishte Mats Larsson, një konsulent suedez biznesi, titulli i librit “Limitet e novacioneve në biznes dhe të rritjes ekonomike”. Ndryshe nga mijërat e librave që publikohen çdo vit të cilët premtojnë se do i ndihmojnë drejtorët të bëhen më efiçentë, apo që premtojnë mundësi të reja fitimi, Larsson përcjell një mesazh të zymtë—një mesazh që bizneset nuk duan ta dëgjojnë: aftësia jonë për të shpikur aktivitete të reja është e kufizuar, dhe shpikjet më të fundit thjesht kanë gjetur mënyrën si të përshpejtojnë aktivitetet e njerëzve- komunikimin, transportin e mallrave dhe të njerëzve, dhe prodhimin. Përshpejtimi mund të shkojë deri atje sa gjërat të bëhen me shpejtësi rrufe dhe me shumë pak kosto, dhe po e arrijmë shpejt këtë limit.

“Për shekuj e mijëravjeçarë,” shkruan Larsson, “ njerëzit kanë luftuar të thjeshtojnë prodhimin dhe ti bëjnë mjetet e punës e produktet më të lira dhe më të lehta për tu prodhuar.” Shembujt janë me shumicë nga çdo degë e industrisë-nga telekomunikacioni tek fluturimet. “Tani më në fund jemi në situatën kur shumë gjëra mund të bëhen me shpejtësi rrufe dhe me kosto shumë të ulët”.

Ai vazhdon:

Nga një shqyrtim i imtësishëm duket se nuk kemi bërë gjë tjetër veçse gradualisht kemi automatizuar aktivitetet që njerëzit kanë me qindra dhe nganjëherë me mijëra vjet që po i kryejnë. Tani progresi teknologjik është në një fazë kur janë zhvilluar kaq shumë teknologji dhe produkte kur nuk mund të presim që të zhvillohen dhe shumë të tjera. Megjithë besimin e përhapur mbi të kundërtën nuk nuk mund të jemi të sigurtë se mund të zhvillohen mjaftueshëm produkte dhe teknologji të reja që kompanitë të shfrytëzojnë burimet e kursyera nga industritë aktuale”.

Lexuesit skeptik deklarata të tilla të mëdha mund ti kujtojnë deklaratën e ish-presidentit të IBM-së, Tom Watson-it, në vitin 1943, “Në botë mund të ketë kërkesë në treg për ndoshta 5 kompjutera?” Produkte dhe ide të reja si iPadi, Feisbuku, televizioni tredimensional, DVD-të  Blu Rei, proçesimi re (cloud), bioteknologjia dhe nanoteknologjia kanë pasuruar shumë vetë; së shpejti do të kemi printim tredimensional të kryer nga kompjuteri. Megjithatë, Larsson do të argumentonte se në shumë raste këto janë thjesht përmirësime të produkteve dhe proçeseve ekzistuese. Ai thekson se nuk mendon se përmirësime të reja në teknologji dhe biznes nuk janë të mundura-por se këto së bashku do të kenë tendencën të sjellin përfitime në pakësim për ekonominë në përgjithësi në krahasim me shpikjet dhe përmirësimet e viteve dhe të dekadave të kaluara.

Zakonisht teknologjitë, produktet dhe trendet e reja në biznes kanë prirjen të zbulohen me ritme të ngadalta (ndryshe nga përmirësimet e vogla në teknologjitë, produktet ekzistuese). “Shumë nga industritë e mëdha të së kaluarës së afërt, konsumuese të burimeve, po humbasin aftësinë për të tërhequr investime dhe për të mbuluar koston e nevojshme për zhvillimin, prodhimin dhe zbatimin”.

Në fund të viteve 1990 biznesi po gumëzhonte nga debati mbi një ekonomi të re të bazuar mbi tregëtinë elektronike. Kompanitë e reja të internetit tërhoqën sasi të mëdha kapitali dhe përjetuan rritje të shpejtë. Por ndërkohë që tregëtia elektronike lulëzoi, shumë pritshmëri për fitimet dhe rritjen dolën jorealiste.

Automatizimi ka arritur në atë pikë që shumica e bizneseve kanë nevojë për shumë më pak punonjës. “Prezumohet se kjo duhet të rrisë fitimet e kompanive dhe vullnetin e tyre për të investuar në produkte dhe shërbime të reja,” shkruan Larsson. “Por kjo nuk po ndodh. Në vend të kësaj ka një konkurrencë midis konkurrentëve gjithmonë e më të barabartë, dhe të gjithë janë të detyruar të ulin çmimet që tu shiten produktet. Avantazhet e kompanive më të mira po pakësohen gjithmonë e më shumë dhe po bëhet gjithmonë e më e vështirë të gjenden fusha ku mund të konkurrohen kundërshtarët.” Pavarësisht degës së industrisë, “Shumica e kompanive tentojnë të përdorin të njëjtat sisteme standarte dhe gjithmonë e më shumë kompani arrijnë në një situatë ku koha dhe kostua janë pakësuar në minimum.” Është shumë ironike se një sukses kaq i madh çon në pamundësinë për të gjetur rrugë të reja drejt zbulimeve dhe rritjes së fitimeve.

Larsson llogariti në vitin 2004 se pengesat ndaj zhvillimit të bizneseve do të fillonin të dukeshin në dekadën 2005-2015. Analizat e tij nuk merrnin parasysh kufizimet në prodhimin botëror të burimeve fosile, as pakësimin në të gjithë botën të raportit të energjisë së prodhuar ndaj energjisë së harxhuar. Gjithashtu, ai nuk shqyrtoi limitet e borxhit apo përkeqësimin e cilësisë së mineralve të domosdoshme për industrinë. Megjithatë, çuditërisht, parashikimi i tij-i bazuar plotësisht në tendencat brenda bizneseve- tregon për një datë të përfundimit të rritjes botërore që përkon me parashikimet e bazuara mbi limitet e borxheve dhe të burimeve. Kjo konvergjencë e trendeve mund të mos jetë thjesht e rastësishme: Në fund të fundit, automatizimi mundësohet nga energjia e lirë, dhe rritja e bizneseve nga borxhet. Kufizimet në një fushë ndikojnë dhe në fushat e tjera.

Lufta për jetët tona: Ligji i Mur-it (Moor’s) & Ligji i Mërfit  

Është një e vërtetë e mirëqënë në mendjet e shumë njerëzve se shtysa kryesore e rritjes ekonomike është teknologjia e re. Shpikje të rëndësishme, nga hekurudhat tek telegrafi, sateliti dhe celulari kanë sjellë fitime të mëdha, kanë krijuar tregje dhe hapur vende pune. Mund të duket si cinik pretendimi se nuk do të shohim më shumë teknologji që do të na çojnë në një të ardhme të bollshme, teknologjike në të cilën njerëzimi ka kolonizuar hapësirën dhe të gjitha nevojat tona plotësohen nga robotë të bindur. Por, përsëris, ka limite.

Ideja se teknologjia do të vazhdojë të përmirësohet shumë mbështetet shpesh tek ligji i Mur-it. Në 3 dekadat e kaluara numri i tranzistorëve që mund të vendoset lirshëm në një qark të integruar është dyfishuar rreth çdo 2 vjet. Shpejtësia e proçesimit tek kompjuterat, kapaciteti i memories dhe numri i pikselave për dollar në kamerat dixhitale kanë ndjekur të njëjtën trajektore. Ky “ligj” më shumë mund të konsiderohet trend—një trend që ka vazhduar për më shumë se një gjeneratë dhe nuk pritet të ndërpritet deri në 2015-ën apo më vonë. Sipas besuesve tek teknologjia nëse e njëjta mendjemprehtësi novatore që ka sjellë trendin e Moor-it do të përdorej për të zgjidhur problemet tona me energjinë, ujin dhe ushqimin, problemet tona do të zhdukeshin brenda një kohe të shkurtër.

Kompjuteri im i parë ishte një laptop i thjeshtë, i blerë rreth vitit 1986. Kushtoi 1600 dollarë dhe nuk kishte hard disk-por vetëm 2 vende për disketë-plus një ekran bardh e zi LCD, pa LED. Kishte memorie 640K RAM dhe shpejtësi proçesimi 9.54 MH. Më dukej i mrekullueshëm! Aftësitë e tij tejkalonin ato të kompjuterit të anijes kozmike Apollo 11, të ndërtuar nga NASA një dekadë më herët dhe që zbarkoi në hënë.

Lap-topi im më i fundit kushtoi 1200 dollarë (këto ditë ky është çmim i kripur, por është model luksoz), ka një hard disk prej 250 gigabait (që mban 200,000 herë më shumë informacion se një disketë e tipit të vjetër 9 cm-she), 4 giga memorje të brendshme, dhe një shpejtësi proçesimi prej 2.4 gigaherc. Ekrani i saj LCD, me ngjyra, është i mrekullueshëm, dhe kompjuteri ka funksione që as do i kisha ëndërruar që kompjuteri im i parë ti bënte: Ka një kamera të inkorporuar që bën fotografi dhe filma, ka zë, mund të shikosh filma-dhe, natyrisht mund të lidhet me internetin! Shumë nga këto funksione tani zakonisht gjenden dhe në kompjutera që shiten për 300 dollarë.

Nga viti 1986 der më sot, në vetëm 25 vjet, kompjuteri tipik personal ka rritur performancën me mijëra herë ndërkohë që i ka rënë çmimi-dhe i ka rënë shumë po të marrim parasysh inflacionin.

Përse gjatë kësaj periudhe nuk ka ndodhur e njëjta gjë me energjinë, transportin dhe prodhimin e ushqimeve? Po të kishte ndodhur, tani një makinë do të kushtonte 750 dollarë dhe do të harxhonte 3.7 litra naftë për 2000 milje. Por sigurisht kjo nuk ka ndodhur. A qëndron problemi thjesht se inxhinjerët e industrive joelektronike janë përtacë?

Sigurisht që jo. Shkaku është se mikroproçesorët janë një rast i veçantë. Lëvizja e elektroneve kërkon shumë më pak energji se lëvizja e tonëve të çelikut apo drithit. Prodhimi i një makine 2 tonshe kërkon shumë burime, sido që ta projektosh. Në shumë nga teknologjitë që janë tepër të rëndësishme në jetën e përditshme, dekadat e fundit kanë parë vetëm përmirësime të vogla—dhe shumë në mos shumica e përmirësimeve janë falë aplikimit të teknologjisë elektronike.

Le të marrim transportin rrugor (shembulli që do të sjell ka lidhje dhe me diskutimet e mëparshme për zëvendësimin dhe efiçencën e energjisë). Transportin për në zyra dhe dyqane mund ta bëjmë shumë më efiçent duke instaluar sisteme personale të transportit të shpejtë (PRT) në çdo qytet të botës. PRT-ja përbëhet nga makina të vogla, të automatizuara të cilat ngiten në një rrjet rrugësh të ndërtuara posaçërisht (një sistem pilot është ndërtuar në aeroportin Heathroë në Londër). Efiçenca e energjisë për pasagjer për milje e këtij sistemi premton të jetë shumë më e madhe se ajo e automjeteve personale, edhe se e elektrikeve, dhe më e madhe edhe se e tramvajeve, trolejbuzëve, autobuzëve, metrove dhe formave të tjera të përdorura gjerësisht të transportit publik. Sipas disa llogaritjeve një sistem PRT mund të arrijë një efiçencë energjie prej 839 BTU për pasagjer për milje (0.55 MJ për pasagjer për kilometër), krahasuar me mesataren prej 3,496 BTU për pasagjer/milje tek automjetet dhe 4,329 BTU tek kamionat.

Kur të kalojmë gjithë transportin lokal të njerëzve në PRT mund të arrijmë limitin e mundësive për efiçencën energjitike në transportin e shpejtë, të motorrizuar. Por që të arrijmë këtë duhen investime masive, mbështetje politike dhe zhvillimi i kërkesës së konsumatorit. PRT mund të jetë ide e shkëlqyer, por implementimi i saj po ndodh me shpejtësi breshke, pa asgjë ‘të shpejtë”.

Sot e gjejmë veten edhe më të varur nga automjetet dhe kamionat seç ishim gjysëm shekulli më parë, dhe jemi shumë larg realizimit të sistemeve më efiçente ultramoderne të transportit.  Për më tepër automjeti tipik i vitit 2011 është shumë i ngjashëm me automjetin e vitit 1960: të dy janë prej çeliku, xhami, alumini dhe gome; të dy punojnë me benzinë; kanë pjesë ndërrimi të ngjashme (motorr, tranzmision, depozitë gazi, rrota, karrige, panele trupi, etj.). Veçse makina e sotme është më efiçente dhe e sofistikuar-kryesisht në sajë të përfshirjes së kontrolleve kompjuterike në sistemet e saj të ndryshme. Pak a shumë e njëjta gjë mund të thuhet për avionët modernë, për rrjetin e shpërndarjes së elektricitetit, për rrjetin e trajtimit dhe shpërndarjes së ujit, për bujqësinë, për sistemet e ngrohjes dhe të ftohjes. Secila prej këtyre është në thelb një version më efiçent, i kompjuterizuar i modeleve të dy gjeneratave më parë.

E vërtetë, industria e argëtimit në shtëpi ka pasur përparime teknike fantastike në 5 dekadat e kaluara-audiot dhe videot dixhitale, përdorimi i lazerave për të lexuar dhe regjistruar në CD dhe DVD; ekranet e sheshta, transmetimet me rezolucion të lartë (HD), dhe tani televizioni tre-dimensional; si dhe tranzicioni nga regjistrimi fizik drejt përhapjes në internet të dokumenteve MP3 dhe formateve të tjera të regjistrimit dixhital. Megjithatë sigurimi i ushqimit, ujit, energjisë, transporti i njerëzve dhe mallrave pak ka ndryshuar në mënyrë rrënjësore.

Zhvillimet pothuaj të mrekullueshme në teknologjinë e gjysëmpërçuesve, të cilat kanë revolucionarizuar elektronikën, komunikimet dhe argëtimin në shtëpi gjatë dekadave të kaluara na kanë bërë të besojmë se po bëjmë shumë më tepër progres se në realitet, dhe se në disa fusha ka më shumë potencial për zhvillim seç ka në të vërtetë. Fushat e teknologjisë që zhvillohen më ngadalë janë (kuptohet) ato që kërkojnë infrastrukturë masive të shtrenjtë për tu ndërtuar dhe zëvendësuar. Por këto janë dhe teknologjitë nga funksionimi i të cilave varet civilizimi ynë.

Në fakt, në vend që të kenë përparime të mëdha teknologjike, infrastruktura jonë e energjisë, ujit dhe transportit po tregon shenja plakjeje, dhe nënshtrimi ndaj ligjit të Mërfit-maksimës se çdo gjë që mund të prishet, do të prishet. Qytet pas qyteti, tubacionet e ujit të pijshëm dhe të ujërave të zeza po amortizohen dhe kanë nevojë për zëvendësime. E njëjta gjë vlen për rrjetet elektrike, tubacionet e gazit natyror, rrugët, urat, pritat, aerodromet dhe hekurudhat.

Unë jetoj në qytetin Sonoma, Kaliforni, ku zyrtarët deklaruan vitin e kaluar se 90 % e rrugëve të bashkisë do të liheshin të amortizoheshin dhe të riktheheshin në zhavorr, sepse buxheti nuk ka lekë për riparimin e tyre. Ndoshta ndonjë banor i këtyre rrugëve do bëj porosi tek  MacBook Air (një shembull i shkëlqyer i ligjit të Moor-it) me dorëzim malli nëpërmjet UPS-së—për tu zhgënjyer më vonë nga pritja e gjatë sepse makina e furnizimit do të ketë dëmtuar aksin në një gropë rruge (shembull i pistë i ligjit të Mërfit).

Sipas Ken Kirk-ut, drejtor i përgjithshëm i Shoqatës Kombëtare të Agjensive të Ujit të Pastër, më shumë se 1000 sisteme të vjetëruara uji të pijshëm dhe ujërash të zeza në gjithë SHBA-në kanë nevojë për riparime urgjente. “Urgjente” në këtë rast do të thotë se nëse projektet nuk realizohen tani, aftësia e shumë qyteteve për të furnizuar me ujë të pijshëm në vitet në vijim do të kërcënohet. Kostua e rinovimit të gjithë këtyre sistemeve mund të shkojë në 500 miliard-1 trilion dollarë.

Dështimi i shpikjeve dhe investimeve të reja për të ndaluar kalbjen e infrastrukturës ekzistuese duket dhe në faktin që sistemi global i pozicionimit (GPS) po shkon drejt kolapsit.  Vitin e kaluar, zyra e kontrollit e qeverisë së SHBA-së (GAO) publikoi një raport ku theksonte se satelitët e GPS-së janë duke u amortizuar dhe nëse nuk bëhen investime të reja saktësia e sistemit të pozicionimit do të pakësohet me kalimin e kohës. Në dekadat që do të vijnë i gjithë sistemi mund të pësojë kolaps. Sistemi GPS është një nga xhevahiret e zhvillimit modern teknologjik. Varemi nga ky sistem jo vetëm për të orientiar xhipat Lincoln Navigators nëpër rrethinat e qyteteve, por dhe për orientimin e traktorëve në fushat gjigande me misër; për bërjen e hartave, në ndërtim dhe në survejim; për kërkime shkencore; për lëvizjen e trupave në betejë; dhe për dërgimin e autombulancave në vendet e emergjencave. Si kemi arritur të lejojmë që një pjesë kaq e rëndësishme e infrastrukturës të dobësohet kaq shumë?

Ka dhe një arësye tjetër për të qenë skeptikë për aftësinë e shpikjeve teknologjike në shumicën e industrisë për të arritur rritje ekonomike. Megjithëse e kam ruajtur për në fund nuk është aspak arësye e parëndësishme. Siç ka treguar kërkimi shkencor i të ndjerit profesor Vernon W. Ruttan të Universitetit të Minesotës në librin e tij “A është lufta e nevojshme për rritjen ekonomike?: Prokurimet e Ushtrisë dhe Zhvillimet Teknologjike”, shumë zhvillime teknologjike masive të shekullit të kaluar u ndihmuan nga mbështetja e qeverisë për fazat e hershme të kërkimit dhe zhvillimit (kompjuterat, satelitët, dhe Interneti) apo për ndërtimin e infrastrukturës (autostradat, aeroportet, dhe hekurudhat). Ruttan studioi 6 teknologji të rëndësishme (sistemin amerikan të prodhimit në masë, aeroplanin, eksplorimet hapësinore dhe satelitët, teknologjinë kompjuterike, Internetin dhe energjinë bërthamore) dhe zbuloi se investime masive strategjike ushtarake të qeverisë, përgjatë dekadave, ndihmuan shumë në shpejtimin e zhvillimit të të tyre. Ruttan konkludoi se teknologjia bërthamore nuk do të ishte zhvilluar në mungesë të investimeve të mëdha afatgjata qeveritare.

Nëse në vitet në vijim qeveritë do të mbeten të kufizuara nga nivelet dërrmuese të borxhit dhe të ardhurat në ulje nga taksat, investimet që mund të çojnë në shpikje të mëdha teknologjike dhe në ndërtime masive infrastrukture me shumë mundësi do të jenë shumë të kufizuara. Pra, me shumë mundësi nuk do të ndodhë-veçse po u mobilizua e gjithë ekonomia si në kohë lufte.

I mbajmë shpresat tek ligji i Murit ndërkohë që krijojmë kushtet për ligjin e Mërfit.

Torta në zvogëlim: Konkurrenca dhe Rritja Relative në një Botë të Fundme 

 Ekonomia e paqëndrueshme e Kinës e bazuar mbi energjinë

 . . . Tregëtia është mjet për arritjen e një qëllimi, shpërndarjen e  civilizimit dhe pasurisë.. Lejimi i tregëtisë së lirë derisa burimi i civilizimit të dobësohet dhe përmbyset është si të vrasësh patën për të marrë vezën e artë. A është krijimi i menjëhershëm i të mirave materiale objektivi ynë i vetëm? A nuk janë pasuri e trashëguar ligjet tona të drejta,  kushtetuta jonë e lirisë (e ndërtuar me fisnikëri), letërsia dhe filozofia jonë e pasur, shumë më të fisme se të mirat materiale, dhe të cilat janë më të rëndësishmet për tu mirëmbajtur, përmirësuar dhe trashëguar më tej të sigurta? A e plotësojmë këtë detyrë nëse inkurajojmë një rritje të industrisë që do të dalë e paqëndrueshme, dhe ndoshta do të përrfshijë gjithçka në rënien e saj?

—William Stanley Jevons (ekonomist, 1865)            `

A është pretendimi kryesor i këtij libri-se rritja e ekonomisë botërore ka mbaruar-i përgënjeshtruar tashmë? Si mund të shpjegohen ndryshe rritja e vazhduar e e shpejtë ekonomike e Kinës, apo shenjat e rimëkëmbjes në 2010 në SHBA?

Sikurse kam deklaruar në Hyrje, po them se rritja e vërtetë, agregate, mesatare, në thelb ka mbaruar, megjithëse mundet akoma të shikojmë ndonjë rritje të rastësishme GDP-je në ndonjë simestër apo në ndonjë vit në krahasim me simestrin apo vitin e mëparshëm, dhe do të vazhdojmë të shikojmë rritje të fundit në disa kombe dhe rajone. Argumenti mund të përmblidhet në një fjali të vetme, por duhet përforcuar dhe shtjelluar sepse ka disa lloje rritjeje relative, dhe konkurrenca në një ekonomi botërore, që në përgjithësi po zvogëlohet dhe nuk po rritet, do të modelojë fuqishëm zhvillimet politike, gjeopolitike dhe sociale në dekadat e ardhshme.

Në këtë kapitull do të eksplorojmë perspektivat e rritjes në ekonomitë aziatike. Do të ekzaminojmë dhe dinamikën e luftërave monetare. Dhe do të shohim si vendet e pasura dhe vendet e varfëra, shtresa demografike brenda këtyre vendeve, do të pozicionohen në një ekonomi të pas-rritjes, dhe se si konkurrenca në rritje për burimet në pakësim mund ti çojë kombet drejt konfliktit.

Vendi më i mirë për ta filluar këtë studim të perspektivës së rritjes relative afatshkurtër dhe afatmesme është Kina, e cila jo vetëm personifikon rritjen e shpejtë të mbetur ekonomike, por edhe na orienton se si rivalitetet monetare dhe mbi burimet; ndarjet i ri/i moshuar, i pasur/i varfër, qytetar/fshatar do të evoluojnë me kontraktimin e ekonomisë botërore.

Fllucka kineze

Nëse dikush do të kërkonte një argument të vetëm kundër idesë se rritja ekonomike botërore po merr fund, Kina do të ishte zgjedhja më e mirë. Qytetet e reja kineze po dalin si kërpudha brenda muajve. Një video e përshpejtuar e nxjerrë në internet vitin e kaluar tregonte se si një hotel 16 katësh u ndërtua në 6 ditë. Një termocentral me qymyr hapet mesatarisht çdo 4 ditë. 20 milion kinezë lëvizin çdo vit nga fshati në qytete. Meqë banorët e qyteteve kontribuojnë 20 herë më shumë për frymë në GDP, vetëm urbanizimi kontribuon më shumë se gjysmën e rritjes 10%-she të GDP-së në Kinë. Kina po ndërton autostrada më shpejt se çdo komb tjetër dhe udhëtarët e saj po blejnë rreth 13 milion automobila në vit, kundrejt 11 milionve që blihen çdo vit në SHBA—e cila ka qenë tregu më i madh për makina në botë që nga ditët e modelit T. Gjithshka po ndodh me shpejtësi marramendëse. Në fakt, si nga përmasat dhe nga shpejtësia, zgjerimi i ekonomisë kineze është i papreçedent në historinë botërore.

Sa mund të zgjasë kjo? A do të ketë Kina fatin ekonomik të vendeve më të vjetra industriale, apo do të ketë takimin e vetë individual me limitet e rritjes? Ka 4 arësye të besojmë se ritmet aktuale të rritjes nuk mund të vazhdojnë.

1. Pakësimi i burimeve dhe konkurrenca për to: Historia e qymyrit kinez

Oreksi i Kinës për burime dhe lëndë të para po rrit çmimet botërore të një game të gjerë artikujsh, përfshirë të naftës, bakrit, pambukut, çimentos dhe sojës. Por për ekonominë kineze ndoshta burimi më i rëndësishëm është qymyri. Në fakt, nuk e teprojmë nëse themi se fati i ekonomisë kineze varet nga aftësia e saj për të ruajtur furnzimin në rritje të qymyrit.

Kina prodhon 80% të elektricitetit dhe 70% të energjisë së saj nga qymyri; qymyri mbështet industrinë e çelikut në Kinë, e cila është më e madhja në botë. Kina është një nga vendet më të varura nga qymyri në botë. Që të bëhet ekonomia e dytë më e madhe në botë i është dashur të më shumë se dyfishojë konsumin e qymyrit në dekadën e kaluar, kështu tani po konsumon pothuaj gjysmën e qymyrit të përdorur globalisht, dhe pothuaj trefishin e qymyrit të konsumuar në vendin e dytë konsumator, SHBA (e cila mburret se është “Arabia Saudite e qymyrit”).

Eksperti i energjisë në Kinë David Fridley dhe unë kemi argumentuar në një editorial të fundit në revistën Natyra, se ndërkohë që Kina pretendon të ketë mjaftueshëm qymyr për të vazhduar rritjen ekonomike, ky pretendim është i dyshimtë.

Kina ka azhornuar së fundmi të dhënat e rezervave të provuara të qymyrit në 187 miliard tonë kub, duke e vendosur të dytën pas SHBA-së si prodhuese. Kjo është ekuivalente me 62 vjet konsum qymyri me ritmet e konsumit të vitit 2009 (mbi 3 miliard tonë në vit). Por kjo llogaritje e thjeshtë e jetëgjatësisë është çorientuese.

Të dhënat e jetëgjatësisë së rezervave llogariten duke marrë parasysh kërkesë të pandryshuar dhe humbasin kuptimin nëse kërkesa rritet me kalimin e kohës. Konsumi i qymyrit në Kinë por përshpejtohet shumë, kështuqë 62 vjetët duhet të korrigjohen për poshtë. Parashikimet e kërkesës nga Instituti i Kërkimeve Energjitike në Kinë ulin  jetëgjatësinë e rezervave në 33 vjet; por nëse kërkesa për qymyrin do të rritej me të njëjtat hapa si rritja e ekonomisë kineze, jetëgjatësia e rezervave do të ulej në vetëm 19 vjet. .

Megjithatë kjo prapë nuk jep gjithë kuadron. Prodhimi do të arrijë pikun dhe do të pakësohet shumë kohë përpara se qymyri i Kinës të shterojë përfundimisht. Më tej, njësoj si me prodhimin e naftës, nxjerrja e qymyrit ndjek parimin “më i miri nxirret i pari” apo parimin e “frutave të ulëta”, pra prezumojmë se Kina po nxjerr qymyrin e saj më të mirë, që aksesohet më lehtë sot, dhe po lë qymyrin me cilësi më të ulët dhe që nxirret më shtrenjt për më vonë. Ndryshe nga SHBA, Kina nuk ka depozita të mëdha sipërfaqësore të qymyrit; mbi 90% e qymyrit të Kinës vjen nga miniera nëntokësore me thellësi deri në 1000 metra, dhe këto minera përballen me sfida inxhinjerike në rritje.

Analiza hubertiane, e cila është përdorur për të parashikuar piqet e prodhimit të naftës mund të përdoret dhe për të parashikuar prodhimin e ardhshëm të qymyrit. Në vitin 2007, akademikët kinezë Tao dhe Li parashikuan se prodhimi kinez i qymyrit do të arrinte pikun dhe pastaj do të pakësohej ndoshta duke filluar që nga 2025. Parashikime të tjera janë më pesimiste. Një analizë e vitit 2007 nga Grupi Vëzhgues i Energjisë në Gjermani parashikon një pik prodhimi në vitin 2015 me një pakësim të shpejtë të prodhimit duke filluar nga 2020.

Kurse një studim i vitit 2010 nga Patzek dhe Croft parashikon pikun e prodhimit botëror të qymyrit këtë vit (2011); ata gjithashtu mendojnë se qymyri i Kinës arrin pikun tani.

Kina ka pak alternativa për pakësimin e vartësisë së saj nga qymyri, sepse ky ka shumë përdorime. Përveç përdorimit për elektricitet dhe në industrinë e çelikut, qymyri siguron nxehtësi në dimër për qindra miliona persona në Kinën veriore; qymyri gjithashtu përdoret në industrinë e çimentos, të metaleve joferrorë dhe në industritë kimike. Ndërkohë që Kina po zgjeron me shpejtësi prodhimin e saj të gazit natyror, që të zëvendësohet vetëm qymyri për ngrohje do të nevojitet dyfishimi i konsumit të gazit.

Kina po zhvillon me shpejtësi burime alternative të energjisë. Por a mund të zhvillohen këto me shpejtësi të mjaftueshme që të sjellin ndryshim të ndjeshëm? Le të bëjmë llogaritë. Kina kërkon të ketë 100 gigavat (GW) kapacitet energji ere deri në vitin 2020, dhe udhëheqësit e vendit planifikojnë të zgjerojnë kapacitetin e instaluar të energjisë diellore në 20 GW brënda të njëjtës periudhë. Këto janë objektiva mahnitëse dhe nëse Kina do të arrijë sikur vetëm tu afrohet atëhere ajo do të bëhet udhëheqësi botëror i energjisë së rinovueshme. Por ka një problem. Kapaciteti total i Kinës për prodhimin e energjisë elektrike aktualisht është 900 GW; me rritje prej 7 % kjo do të thotë se kërkesa e vendit për energji elektrike në vitin 2020 do të jetë rreth 1800 GW. Energjia e erës dhe e diellit së bashku do të furnizonin vetëm 7% të nevojave. E vetmja gjë që mund të rritë përqindjen konsiderueshëm është një pakësim dramatik në rritjen e kërkesës për energji në të themi 2% në vit.

Situata me energjinë bërthamore është e ngjashme: Kina tani ka 11 centrale bërthamore dhe është duke ndërtuar dhe 20 të tjera, me një objektiv kapaciteti prodhues prej 60 GW, apo diçka më shumë, deri në vitin 2020. Por kjo do të sigurojë vetëm 3-5% të konsumit total të energjisë elektrike, në varësi të rritjes së kërkesës për energji. Në fund të vitit 2010, politikbërësit e politikave energjitike në Pekin duket se filluan të vënë re problemin e furnizimit me energji elektrike dhe pati zëra për përpjekje të reja për të ndërtuar deri në 245 uzina të reja bërthamore në dy dekadat në vijim (SHBA ka vetëm 104 në total). Nëse ky objektiv i ri është i vërtetë, dhe nëse Kina arrin ta realizojë, një % e mirë e kërkesës së re për elektricitet  në vitet në vijim mund të arrihet nga burime të ndryshme nga qymyri-por Kina gjithsesi do të ketë një vartësi të madhe (megjithëse në rritje më të ngadaltë) nga qymyri. Ndërkohë kërkesa në rritje e Kinës për uranium do të rriste çmimet botërore për këtë mineral të energjisë.

Në vitin 2009 Kina ishte një importuese neto e madhe e qymyrit, ndërkohë që deri në vitin 2008 kishte qenë një eksportuese neto e tij. Kina mund të importojë më shumë qymyr që të mundësojë rritjen, por eksportuesit më të mëdhenj të qymyrit-Australia, Indonezia, dhe Afrika e Jugut-kanë rezerva dhe ritme prodhimi shumë më të vogla. Tregëtia detare e qymyrit të avullit (që përdoret kryesisht nga termocentralet) aktualisht është vetëm 630 milion tonë në vit, dhe Kina mund ta konsumojë këtë vetëm brenda 3 vitesh me rritje të vazhdueshme në kërkesën për qymyr. Megjithatë kjo nuk do të ndodhë: dhe vende të tjera kanë nevojë për atë qymyr të eksportuar-përfshirë Indinë, edhe kjo një ekonomi e bazuar mbi qymyrin, si dhe një vend që po importon gjithmonë e më shumë burime energjie. .

Konkluzioni është shqetësues por i pashmangshëm: Vartësia e Kinës nga qymyri nuk mund të pakësohet ndjeshëm për sa kohë kërkesa e saj për energji elektriike vazhdon të rritet me ritmet aktuale. Edhe nëse rritja e kërkesës për energji ngadalësohet dhe burime të energjisë së rinovueshme vihen në shfrytëzim me shpejtësi, aftësia e vendit për të prodhuar qymyr të mjaftueshëm në vend do të jetë në rrezik. Kjo do të rrisë çmimet e qymyrit në gjithë botën, dhe do të mbysë rritjen ekonomike në Kinë. Ekonomia e Kinës, e varur nga energjia, është e paqëndrueshme dhe do të ndalojë së rrituri në të ardhmen e afërt dhe do të sjellë pasoja dhe në vendet e reja gjatë këtij proçesi.

Fllucka e Kinës: Një model i bazuar mbi eksportin

Modeli ekonomik bazë nga i cili Kina është varur në dekadat e kaluara është marrë nga Japonia, dhe qëndron në prodhimin e mallrave të lira të eksportit për të financuar investimet në vend. Pak a shumë i njëjti model aplikohet në Tajlandë, Vietnam, Tajvan, Malajzi, Singapor, Filipine dhe Indonezi. Çfarë ndodhi me Japoninë si rezultat i kësaj strategjie tregon se fqinjët e saj duhet të kenë kujdes, sidomos Kina.

Bumi i eksportit të Japonisë pas luftës së dytë botërore rezultoi në një rritje spektakolare për 4 dekada, por Jeni i nënvlerësuar shkaktoi një kontraksion deflacionist në ekonominë japoneze, e cila sot është më e vogël se në fund të viteve 90. Ka arësye të mira të mendojmë se të njëjtat politika do të arrijnë të njëjtin rezultat në Kinë. Por Kina është shumë më e madhe se Japonia dhe ekonomia botërore sot është shumë më e brishtë seç ishte në fund të viteve 1980 kur fllucka japoneze shpërtheu, kështuqë konsekuencat botërore të një kolapsi kinez do të ishin shumë më të mëdha.

Pas luftës së dytë botërore Japonia e mbajti jenin të dobët duke bërë që eksportet të ishin të lira për blerësit e huaj. Japonia gjithashtu perfitoi nga niveli i lartë i kursimeve, të cilat mundësuan investime masive në infrastrukturë dhe në kapacitetet prodhuese. GDP-ja e vendit u fry me 600 % nga viti 1950 në vitin 1970, duke nxjerrë më shumë njerëz nga varfëria më shpejt se ishte bërë ndonjëherë në ndonjë vend.

Rritja e bazuar mbi eksportet dhe investimet zakonisht dekurajon konsumin sepse çmimet në vend mbahen të larta kurse rrogat të ulëta (për të nxitur eksportet). Në rastin e Japonisë interesat mbi kursimet u mbajtën të ulëta që kapitali të përdorej nga korporatat dhe qeveria.

E gjithë kjo rezultoi në një ekonomi të dizekuilibruar. Në shumicën e ekonomive moderne të tregut konsumi përbën rreth 65 % të GDP-së (në SHBA, kjo është 70%), kurse investimet në asetet fikse si infrastruktura dhe kapaciteti prodhues përbën 15%. Në vitin 1970 konsumi i brendshëm në Japoni përbënte 48 % të ekonomisë kurse investimet në asete fikse 40 %. Sikurse thotë Ethan Devine në artikullin e tij “Sindroma japoneze” në revistën “Politikat e jashtme”, “Thënë troç, japonezët po konsumonin pak ndërkohë që po investonin shumë në uzina çeliku dhe gradaçiela, nuk mbetej shumë për peshkimin dhe turizmin. Së fundmi Tokio e kuptoi se një ekonomi e ekuilibruar ka nevojë dhe për konsum dhe se mbulimi i vendit me fabrika dhe infrastrukturë nuk është zgjidhje.”

Gjatë viteve 1970 dhe 1980 Japonia gradualisht e forcoi jenin që të ndihmonte zhvillimin e një kulture konsumatore, dhe konsumi i rrit deri në më shumë se gjysmën e GDP-së. Në vitin 1985 Tokio e la monedhën që të vlerësohej më shpejt. Por rezultati ishte një inflacion spektakolar i çmimeve të pasurive të paluajtshme dhe të aksioneve. Kolapsi i flluckës zgjati më shumë se një dekadë, ku çmimet e aksioneve arritën dyshemenë në vitin 2003 (përpara se të uleshin akoma pas fillimit të krizës aktuale globale në vitin 2008). Industritë e orientuara drejt eksportit nuk u përshtatën dot në një ekonomi të orientuar nga brenda sepse kërkesa ishte e pamjaftueshme. Kështu rritja e shpejtë u shndërrua në stanjacion, i cili vazhdon deri më sot.

Japonia vazhdon të ketë shumë eksporte, por shpenzimet qeveritare tani janë shtysa kryesore e ekonomisë. 20 vjet stimuj financiarë kanë arritur vetëm të shmangin zvogëlimin më të madh të ekonomisë, kurse borxhet publike janë rritur në 200% të GDP-së

Le të kthehemi tek Kina, 2011. Njësoj si Japona, Kina mbështetet kryesisht tek eksportet ndërkohë që investon fuqishëm në infrastrukturë, këtë të fundit e financon me kursimet private që sigurohen nga kufizimi i konsumit. Peking adoptoi modelin japonez të rritjes në vitet 1990, kur liberalizimi dhe hapja e ekonomisë së saj u lavdërua në gjithë botën. Këto politika krijuan me dhjetëra miliona vende pune, si dhe me mijëra rrugë dhe miliona ndërtesa të reja, por ato kanë krijuar dhe dizekuilibra që të kujtojnë Japoninë e viteve 1980-veçse Kina po rrezikon më shumë.

Devine reciton shifrat befasuese:

“Kina është shumë më e varur nga eksportet dhe investimet seç ka qenë Japonia ndonjëherë, dhe shifrat vazhdojnë të shkojnë në drejtimin e gabuar. Investimet përbëjnë gjysmën e ekonomisë kineze, kurse konsumi vetëm 36% të GDP-së (më e ulëta në botë, shumë më pak se ekonomitë e tjera në zhvillim si India dhe Brazili). Por siç ilustron shembulli i Japonisë, konsumi i pakët çon në kursime të larta, dhe kinezët kursimtarë, së bashku me eksportet neto në lulëzim, po i sjellin vendit sufiçitin më të madh botëror të llogarive rrjedhëse, trefishin e asaj të Japonisë në vitin 1985”.

Sufiçiti legjendar tregtar i Kinës shkakton probleme për partnerët e saj tregtarë dhe ushqen inflacionin e çmimeve në vend. Inflacioni, një rezultat i zakonshëm i nënvleftësimit të monedhës, është i rrezikshëm në një vend ku me qindra miliona njerëz akoma nuk kanë mundësi të plotësojnë nevojat bazë.

Për të huajt, Kina duket si një shembull i ndritshëm se çfarë mund të arrijë rritja ekonomike, por e ka arritur këtë sukses duke mbytur konsumin personal (i cili ka qenë motorri i rritjes në SHBA dhe Europë) dhe duke anashkaluar bizneset e vogla në favor të bizneseve shtetërore dhe korporatave të zgjedhura ndërkombëtare. Vetëm një përqindje e vogël e popullsisë së saj ka përfituar nga begatia.

Udhëheqësit kinezë janë të vetëdijshëm për problemet e imitimit të modelit japonez të zhvillimit dhe kanë filluar reforma të gjëra për rritjen e konsumit dhe pakësimin e investimeve të tepruara të kapitalit. Por këto përpjekje do të kenë sukses vetëm nëse SHBA dhe pjesa tjetër e botës i rikthehen rrugës së rritjes së konsumit. Nëse jo, zgjedhjet e Kinës mund të jenë të kufizuara. Një ekonomi e bazuar në eksporti mund të ketë sukses vetëm nëse partnerët kanë mundësi të importojnë.

Fllucka kineze: Demografia: të rinjtë/të moshuarit, të pasurit/të varfrit, qytetarët/fshatarët

Politika e Kinës për një familje-një fëmijë, e filluar në vitin 1979, pati sukses-megjithëse pati efektin anësor negativ të inkurajimit të përçmimit të fëmijëve femra, një paragjykim që ka sjellë aborte, neglizhencë, braktisje, madje dhe vrasje fëmijësh. Politika u zbatua kryesisht për çiftet qytetare me prejardhje Han dhe pakësoi me 300 milion njerëz rritjen e popullsisë në një vend me 1.3 miliard banorë.

Kjo do të thotë se në vitet 1980 dhe 1990 forca e re punëtore kishte më pak fëmijë për tu kujdesur-dhe bumi prodhues i Kinës u forcua nga të rinjtë që largoheshin nga fshatrat drejt qyteteve për të punuar në fabrika. Për kombin në përgjithësi pasja e disa qindra milionave më pak njerëz për të ushqyer ka shërbyer si siguresë sociale dhe do të pakësojë mjerimin në dekadat e ardhshme kur burimet natyrore do të pakësohen dhe kapaciteti i natyrës për të ushqyer njerëzit do të zhduket.

Por ka një çmim demografik për të paguar. Që nga viti 2015 Kina do të ketë një numër në rritje të moshuarish që do të varen nga një numër në pakësim punonjësish të rinj.

Shumica e fabrikave të vendit janë të vendosura në qytete bregdetare, nga të cilat disa si Shenzen, u ndërtuan nga hiçi si qendra industriale. Në Shenzen ka selinë Grupi Teknologjik Foxconn, një prodhues elektronik që prodhon pjesë këmbimi për Dell-in, Heëlett-Packard-in, dhe Apple; pothuaj të gjithë punonjësit e saj janë nën 25 vjeç.

Shumica e punonjësve më të moshuar të Kinës janë lënë mbrapa nëpër fshatra, ose janë degdisur nga shtëpitë në qytet drejt blloqeve të apartamenteve në rrethinat e qyteteve, që tu lirojnë vendin ndërtesave të reja për banim dhe zyra, për qytetarët më të rinj dhe për kompanitë ku këta punojnë. Diskriminimi për shkak të moshës është një fakt i jetës.

E gjithë kjo do të ndryshojë me plakjen e forcës punëtore të Kinës. Brenda një brezi, mosha mesatare e një punëtori kinez do të jetë më e madhe se e një punëtori amerikan. Një nga frikat më të mëdha të udhëheqësve kinezë, e shprehur rregullisht në njoftimet e tyre publike, është se kombi do të plaket përpara se të pasurohet (kurse Japonia u pasurua përpara se të plakej).

Për të shmangur këtë fat, Kina po përpiqet të rrisë sa më shpejt ekonominë tani, sa mundet akoma.

Një mënyrë si e bën këtë është duke ofruar pensione mjerane dhe kujdes shëndetësor jocilësor ndaj banorëve të moshuar. Kjo e bën Kinën një vend tërheqës për korporatat e huaja. Në SHBA shpenzimet e kujdesit shëndetësor për punonjësit e moshuar janë shpesh dyfishi i shpenzimeve për punonjësit në të 20-at, 30-at, 40-at. Duke e mbajtur forcën punëtore të re dhe duke i mohuar përfitime siguracioni, udhëheësit e Kinës i mbajnë kostot e ulëta. Kompanitë amerikane dhe europiane që e kanë transferuar prodhimin në Kinë, apo blejnë mallra kineze, mund të rishkruajnë kushtet e punësimit të punonjësve më të moshuar në stabilimentet jashtë Kinës-apo thjesht mund ti mbyllin këto stabilimente.

Forca e re punëtore e Kinës i josh investimet e huaja. Por me plakjen e forcës punëtore avantazhi konkurrues i saj mund të avullojë. Për më tepër, mungesa e pensioneve dhe e kujdesit shëndetësor të përshtatshëm për punëtorët kinezë do të rezultojë në strese sociale në rritje.

Janë sakrificat financiare të kinezve që i kanë mundësuar Kinës joshjen e investimeve në industritë e saj, arritjen e fitimeve të cilat i janë dhënë borxh SHBA-së dhe vendeve të tjera të industrializuara.

Për të kuptuar rëndësinë e këtyre sakrificave duhet të njohim pak historinë moderne të Kinës. Në fund të revolucionit komunist në 1949, Kina ishte e varfëruar dhe e shkatërruar nga lufta, shumica e popullsisë ishte fshatare. Kryetari i Partisë Komuniste, Mao Ce Tung, vendosi objektivin e zhvillimit për vendin e populluar dendur dhe të pasur me burime. Kjo u pasua me një periudhë rritjeje ekonomike dhe zhvillimi infrastrukture, që zgjati deri në mes të viteve 1960, kur Maos duket se ju kthye mendja: i shqetësuar se industrializimi i mëtejshëm do të thellonte ndarjet klasore, ai filloi Revolucionin Industrial, që zgjati nga 1966 deri në mes të viteve 1970. Gjatë kësaj periudhe prodhimi industrial dhe bujqësor u pakësua. Me përkeqësimin e shëndetit të Maos filloi një luftë e keqe për pushtet, që çoi në reformat e Ten Siao Pingut. Rritja ekonomike u bë prioriteti kryesor dhe u realizua me shumë sukses në sajë të privatizimit të gjerë dhe zbatimit të parimeve të tregut. “Të pasurohesh është e lavdishme,” deklaronin tashmë zyrtarët komunistë.

Gjatë viteve 1950, 1960, 1970, kinezët punuan rëndë dhe përballuan varfërinë për të mirën e kombit. Por në vitet 1990 një pjesë e vogël e popullsisë-kryesisht në qytetet bregdetare-u bë klasë e mesme. Disa kinezë me gjithmend u pasuruan shumë, kurse shumica mbeti në varfëri ekstreme. Pabarazia nuk krijon probleme për sa kohë klasa e mesme vazhdon të rritet në numër, duke u premtuar mundësi për pasurim qindra miliona fshatarëve të varfër në brendësinë rurale të Kinës.

Qeveria qendrore e Kinës ka nxitur një stuhi sipërmarrjesh, të etura për fitime, një ekonomi kjo e paqëndrueshme dhe e vështirë për tu kontrolluar. Ndërkohë, siç kemi parë, ekonomia me dinamizëm të shfrenuar varet nga eksportet dhe është e papërshtatshme për plotësimin e nevojave të tregut të brendshëm.

Kina ka inkurajuar një rritje ekonomike të bazuar mbi qymyrin, mbi eksportet, ndoshta për të shmangur përballjen me problemet e saj të brendshme politike, demografike dhe sociale. Nëse kjo është strategjia e Pekinit, ka funksionuar hatashëm deri tani. Por është ndërtuar mbi kontradikta dhe shpresa të gabuara. Përgjatë dekadës së tanishme, strategjia ekonomiko-politike e Kinës ka shumë mundësi të shthurret. Çfarë ndodh pas kësaj i mbetet imagjinatës.

Fllucka kineze: Vendi i fundit me rritje ekonomike?

Oh, jo-një tjetër flluckë pasurish të paluajtshme!

Ka një tjetër ngjashmëri midis Japonisë dhe Kinës, që ja vlen të përmendet. Gjatë viteve 1980, çmimet e pasurive të paluajtshme në Tokio ishin skandaloze. Në lagjen Ginza në vitin 1989, kishte pasuri me çmim mbi 100 milion jen (rreth 1 milion USD) për metër katror, ose 93,000 dollarë për këmbë katror. Çmimet ishin disi më të vogla në lagje të tjera kryesore komerciale të qytetit. Deri në vitin 2004, çmimet e pronave të mira në lagjet financiare të Tokios ranë me 99 %, kurse shtëpitë po shiteshin me 1/10 e çmimit që kishin në pikun e flluckës.  Me dhjetëra triliona dollarë pasuri u fshinë, e kombinuar kjo me kolapsin e bursës dhe të tregjeve të pasurive të paluajsthme në vitet në vijim.

Kina po ndjek shembullin e Japonisë edhe këtu. Projekte masive ndërtimi-shtëpi, supermarkete, fabrika dhe gradaçiela-po shtohen çdo vit, po tërheqin blerës privatë dhe korporata. Me rritjen e çmimeve, investitorët janë kthyer në spekullatorë, që blejnë prona të sapondërtuara për ti shitur.

Ndërtimi nxitet nga kërkesa e fryrë artificialisht-karakteristike për një flluckë. Kjo po rezulton në mbifurnizim. Në qytet pas qyteti, hektarë të tërë me ndërtesa komerciale rrinë bosh. Në fakt, qytete të tëra të ndërtuara për miliona banorë janë ndërtuar në Kinën e brendshme dhe tani janë bosh. Disa mund të argumentojnë se kinezët po ndërtojnë tani për milionat e të shpërngulurve në qendra urbane në dekadat e ardhshme-por kjo prezumon vazhdim të rritjes së shpejtë ekonomike, dhe ky është dyshimi ynë. Nëse rritja ndalon, infrastruktura e tepërt do të jetë një peshë e rëndë mbi ekonominë kineze.

Megjithëse në vitin 2008 Pekini ka filluar përpjekjet për ftohjen e tregjeve të pasurive të paluajtshme dhe të bursave, kriza globale financiare detyroi zyrtarët të stepen në favor të financimit të majëm të projekteve infrastrukturore gati për zbatim. Kinezët kanalizuan 4 trilion juan (rreth 590 miliard dollarë) në ndërtime që shpesh mbetën supermarkete, qytete dhe fabrika të reja të boshatisura.

Për shkak të episodeve të turbulencave në bursa, për kinezët investimi në bursat e aksioneve pak kuptim ka. Në vend të kësaj, investimi në një apartament apo shtëpi private shikohet si investim më i mirë dhe fitimprurës. Por kjo rezulton në rritjen e çmimeve të pasurive në atë pikë sa në qytete të mëdha si Pekini dhe Shangai, një apartament mund të kushtojë sa 20-fishi i pagës vjetore të një punëtori. Një punëtor në Tokio zakonisht vaguan vetëm 8-fishin e pagës vjetore për të njëjtin apartament.

Cilat janë shanset e shmangjes së një kolapsi të çmimeve të pronave? Sipas artikullit të Wieland Wagner, në nëntor 2010, në gazetën gjermane Der Spiegel,

“Cao Jianhai i Akademisë Kineze të Shkencave Sociale në Pekin, e krahason ekoonominë kineze me “një vullkan përpara shpërthimit”. Megjithatë, ai nuk beson se qeveria e Hu Xin Tao, presidenti dhe kryetari i Partisë Komuniste, si dhe kryeminsitri Ven do të lejojnë një kolaps përpara mbarimit të mandatit në 2012-qeveritë lokale janë shumë të varura nga bumi i pasurive të paluajtshme. Sipas Cao-s, Pekini do të bëjë gjithshka për futjen e parava në sistemin financiar dhe për nxitjen e mëtejshme të rritjes ekonomike.”   

Kur Hu dhe Ven të kenë ikur, do mbetet detyrë e pasardhësve të merren me problemin e kolapsit të tregut të pasurive të paluajtshme.

Llogorja e fundit e rritjes ekonomike?

Kina ka po aq mundësi të sigurojë rritjen pa limit sa çdo vend tjetër i botës. Pyetja e vetme është se kur do ti ndalojë rritja ekonomike, me çfarë shpejtësie dhe deri në çfarë mase do ti tkurret ekonomia.

Fllucka e tregut të pasurive mund të jetë problemi më i madh afatshkurtër i Kinës, dhe mund të ketë efekte në sistemin bankar të vendit. Fllucka mund të fillojë shfryrjen që vitin tjetër apo vitin pas këtij. Pekini do të bëj të tijën që të ruajë rritjen ekonomike dhe të zbusë tensionet sociale, kjo mund të vonojë dhe ca vjet tkurrjen-megjithëse nuk ka garanci se përpjekjet do të kenë sukses.

Në periudhë afatgjatë (2-10 vitet në vijim), brishtësia më e madhe e Kinës qëndron tek energjia, demografia dhe ambjenti (uji, klima dhe bujqësia). Në periudhën 2016-2020, problemet në këto zona do të shtohen dhe do të përkeqësojnë njëra-tjetrën, dhe do të bëhet e pamundur për udhëheqësit e Kinës që “të mbyllin gjithë të çarat e digës”.

Që tani struktura sociale e Kinës ka tensione, siç duket nga trazirat rajonale që ndodhin çdo vit (por që kalojnë pa u ndier në median botërore). Kjo është arësyeja kryesore pse qeveria qendrore është e pamëshirshme me lirinë e shtypit, të internetit dhe të drejta të tjera të njeriut.

Po të flasësh me një biznesmen kinez do të dëgjosh se si rritja e vazhdueshme e ekonomisë kineze është e pashmangshme dhe e pandalshme. Por nën sipërfaqe supa zien.

Kemi diskutuar për Kinën gjatë, jo vetëm se është tashmë ekonomia e dytë më e madhe në botë dhe përdoruesi më i madh i energjisë, por dhe se shërben si model. India, Tajlanda, Indonezia, Malajzia dhe Vietnami po ndjekin secila rrugë disi të ndryshme drejt idealit të rritjes së shpejtë ekonomike, por strategjitë dhe dobësitë e tyre janë të ngjashme dhe parashikimi për Kinën mund të përdoret dhe në vlerësimin e të ardhmes së këtyre vendeve.

Kina ka shumë mundësi të jetë vendi i fundit me rritje ekonomike. Ky vend, bashkë me tigrat e tjerë aziatikë përbëjnë motorrin kryesor të rritjes që mbetet pas lëkundjes së ekonomive të vjetra të Amerikës Veriore dhe Europës. Kur të lëkundet Kina, rrëshqitja e shpejtuar e ekonomisë globale do të bëhet e qartë dhe e dukshme për të gjithë.

 Torta në zvogëlim: Luftërat montare

Me fillimin e krizës ekonomike, stresi në tregëtinë midis SHBA-së dhe Kinës ka çuar në komente zyrtare të pakëndshme nga të dy anët, mbi paranë zyrtare të palës tjetër. Disa komentatorë financiarë kanë sugjeruar se “luftëra monetare” duken në horizont, të cilat mund të përfshijnë dhe BE-në dhe vendet e tjera. Këto luftëra mund të kthehen dhe në luftëra tregtare, madje në konflikte të armatosura.  Dollari amerikan, si monedha botërore e rezervave dhe si monedha kombëtare e vendit që po drejton botën derjt epokës pas-rritje, duket të jetë në qendër të luftës monetare.

Duhet pak mësim historie që të kuptojmë çfarë janë konfliktet monetare. Përpara shekullit të 20-të, shumica e monedhave kombëtare ishin prej floriri ose të lidhura me floririn. Kështu monedha e një vendi konvertohej lehtë në monedhën e një vendi tjetër. Rezervat kombëtare të parave ishin në flori, dhe defiçitet tregëtare vlerësoheshin në flori. Furnizimi i kufizuar me flori pengonte rritjen e tepruar të shpenzimeve publike. Çvlerësimi i një monedhe dhe inflacioni rezultant çonte në refuzimin e vendeve të tjera për të pranuar atë monedhë në tregëti. Zakonisht financimi i luftërave ishte rasti i vetëm kur çvleftësimi i monedhës bëhej megjithë pasojat negative.

Lufta e parë botërore, ku u përfshinë të paktën 17 vende, ishte rasti i parë kur disa vende njëherësh braktisën politikën e parasë së fortë. Britania mori kredi afatgjata për luftën, kurse Gjermania emetoi obligacione afatshkurtra. Financimi me borxhe e zgjati luftën, dhe rezultoi në miliona viktima të pafajshme.

Megjithëse Gjermania ishte futur në luftë me një ekonomi në lulëzim, borxhi i saj afatshkurtër, i ndërlikuar nga kushtet e rënda të vendosura nga Marrëveshja e Versajës, rezultoi në shkatërrim ekonomik në sajë të hiperinflacionnit, në shkatërrim të klaës së mesme dhe në daljen e Hitlerit. Kështu u krijuan kushtet për luftën e dytë botërore.

Në Konferencën e Gjenevës në 1922, u bë një kthim i pjesshëm drejt standartit të arit, kur bankat qendrore të vendeve më të fuqishme u lejuaj të mbajnë një pjesë të rezervave të tyre në monedha (përfshirë dollarin amerikan) të shkëmbyeshme direkte me monedha ari. Por, sipas këtij Standarti të ri të Këmbimit të Arit, vetë qytetarët nuk mund të shkëmbenin kartëmonedhat për monedha ari. Tani dollari dhe paundi, për emetuesin e tyre, ishin praktikisht të njëvlefshme me arin, por jo për shumicën e mbajtësve të kartëmonedhave. Kjo ishte në thelb një lëvizje inflacioniste nga pikëpamja monetare (sepse do të thoshte se paratë mund të emetoheshin përtej sasive të depozitave të arit). Megjithatë, rritja e furnizimeve me energji dhe e kapaciteti prodhues kërkonte një rritje të furnizimit me para, kështuqë në shumë vende dhe për shumë vjet inflacioni i matur i çmimeve mbeti pak a shumë i ulët.

Me afrimin e fundit të luftës së dytë botërore, Japonia dhe fuqitë europiane ishin të shkatërruara; SHBA doli pothuaj e paprekur. Në konferencën monetare të Bretton Woods, në 1944, vendet aleate hodhën themelet e sistemit ekonomik ndërkombëtar të pasluftës, dhe ky përfshinte institucione të reja si Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) dhe Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH), e cila sot është pjesë e Bankës Botërore. SHBA mori rol kryesues në këto institucione, dhe dollari i mbuluar pjesërisht nga ari u bë praktikisht monedha botërore e rezervave. Në 50 vitet në vijim, qytetarët dhe bizneset në të gjithë botën-edhe në Bashkimin Sovjetik—që dëshironin të mbroheshin nga paqëndrueshmëria e monedhave të tyre kombëtare, mbanin dollarë amerikanë.

Në fillim të viteve 1970, kur SHBA mori shumë borxhe për të financuar luftën në Vietnam, Franca ngulmoi që të këmbente tepricat në dollarë me flori. Kjo bëri që rezervat në ar të SHBA-së të zbrazeshin. Mundësia e vetme aparente për presidentin Nikson mbeti rrëzimi i plotë i standartit të floririt. Që atëhere, përkufizimi zyrtar i dollarit është “paraja zyrtare e SHBA-së”.

Pas vitit 1973, shumë monedha mbajtën një kurs të fiksuar këmbimi me dollarin. Në vitin 2008, kishte të paktën 17 monedha kombëtare të lidhura me dollarin, përfshirë florinin e Arubës, dinarin e Jordanisë, dinarin e Bahreinit, paundin e Libanit, rialin e Omanit, rialin e Katarit, rialin e Arabisë Saudite, dirhamin e Emirateve, rufin e Maldiveve, bolivarin e Venezuelës, dollarin e Belizesë, dollarin e Hong Kongut, dollarin e ishujve Barbados, dollarin e Trinidad dhe Tobago, dhe dollarin e Karaibeve Lindore.

Dollari amerikan nuk lidhej me arin, por mbështetej nga nafta e eksportuesve më të mëdhenj të naftës në Lindjen e Mesme, të cilët e shisnin naftën bruto vetem për dollarë amerikanë (kështu krijonin dhe ruanin kërkesën ndërkombëtare për dollarë amerikanë, me të cilët mund të paguhej nafta), dhe pastaj i depozitonin fitimet e tyre të mëdha në bankat amerikane. Këto të fundit jepnin kredi në dollarë në të gjithë botën-kredi që shlyeheshin (bashkë me interesat) në dollarë.

Ndërkohë kurset e këmbimit për shumicën e monedhave (përfshirë monedhat e vendeve europiane) ndryshonin si në raport me njëra-tjetrën dhe në raport me dollarin. Kjo krijoji mundësi për hapjen e tregjeve të këmbimit valutor, të cilat në vitin 2010, kanë arritur një xhiro marramendëse prej 4 trilion dollarësh në ditë.

Në vitin 1999, shumica e vendeve të BE-së krijuan monedhën e përbashkët, euron, e cila nuk lidhej me monedha të tjera, si jeni japonez. Një nga motivet për këtë bashkim monetar historik ishte dëshira për një monedhë më të fortë e cila do të ishte më e qëndrueshme dhe më konkurruese ndaj monedhës amerikane.

Për dekada, Kina ka qenë një nga vendet që e ka mbajtur monedhën e vet në një kurs fiks me dollarin. Kjo e ka mbajtur të ulët vlerën e monedhës kineze, dhe i ka bërë eksportet kineze të lira dhe joshëse-veçanërisht ato drejt SHBA-së.

Por, për vendet e vogla, kurset e fiksuara të këmbimit kanë rritur brishtësinë e monedhave nda sulmeve monetare. Nëse spekullatorët vendosin të shesin sasi të mëdha të monedhës së një vendi, ai vend mund të ruajë vlerën e monedhës së vet vetëm duke mbajtur depozita të mëdha valute, mjaftueshëm që të mbajë kursin e këmbimit të fiksuar. Kjo nevojë për depozita, i mban duart e qeverive të lidhura gjatë një sulmi, sepse i pengon të shpenzojnë (psh. për të ndihmuar bankat). Nëse ato heqin dorë nga kursi i fiksuar i këmbimit, vlera e monedhës bie shumë. Në çdo rast, vendi rrezikon depresionin ekonomik ose kolapsin-siç ndodhi së fundmi në krizat financiare në Argjentintë dhe në Azinë Lindore.

Si përfundim, nuk mund të themi se monedhat krijojnë një sistem koherent: harmonia dhe objektivat arrihen me një kosto të lartë (kosto e cila kryesisht është fitim për tregtarët e valutave dhe spekullatorët). Por me ndalimin e rritjes ekonomike në botë, tensionet në bashkësinë botërore të monedhave mund të bëhen të papërballueshme.

Me nivelet e saj gjigande të borxheve private dhe publike, SHBA përfiton nëse vlera e dollarit mbahet e ulët. Kjo i bën eksportet e saj më joshëse për blerësit e huaj, shtrenjton importet, inkurajon kursimet dhe investimet në prodhimin vendas. Kjo do të mundësonte shlyerjen e borxheve publike me një monedhë të zhvlerësuar, duke fshirë praktikisht një pjesë të borxhit. Kamatat e ulëta ndihmojnë në zhvlerësimin e dollarit, dhe SHBA i ka mbajtur kamatat të tilla që nga fillimi i krizës. Por SHBA nuk do që ti deklarojë botës se po përpiqet të shvleftësojë dollarin, sepse kjo mund të pakësojë vlerën e dollarit si rezerva valutore botërore—një status që i sjell përfitime të shumëfishta ekonomisë amerikane, dhe që po rrezikohet gjithmonë e më shumë.

Investitorët kërkojnë fitime të larta, dhe kjo rrit vlerën e monedhave në vendet ku mundësitë e investimeve dhe fitimet nga to janë më të mëdha-aktualisht, vendet e reja, në industrializim të Azisë. Kina dhe vendet e tjera në industrializim po përgjigjen duke bërë të pamundurën për të ruajtur kurset e këmbimit të ulëta në raport me dollarin, që të mbajnë avantazhin tregëtar dhe të pakësojnë pasojat e hyrjes së parave të investimeve.

Kina ka qenë në krye të konkursit ndërkombëtar për zhvleftësimin e monedhave kombëtare, por Japonia dhe SHBA po përpiqen të pakësojnë vlerën e jenit dhe dollarit, respektivisht. Sipas Bill Black-ut, në “Business Insider”, në 13 Dhjetor 2010:

“BE, e udhëhequr nga Gjermania, ka lejuar forcimin e euros ndaj shumë monedhave të tjera. Eksportet e teknologjisë moderne gjermane mund të mbijetojnë një euro të fortë, por Greqia, Spanja dhe Portugalia nuk mund të eksportojnë me sukses kur euroja është e fortë, dhe krizat e tyre të rënda ekonomike mund të përkeqësohen më shumë. Irlandezët do të kenë probleme serioze, dhe problemet e tyre të eksportit do të kishin qenë të rrezikshme po të mos kishte qenë Irlanda tërheqëset me tatimet e ulëta mbi fitimin. Aftësia e Italisë, sidomos e Italisë Jugore, për të eksportuar suksesshëm është e dyshimtë.”  

Nëse dollari bie, kjo dëmton Kinën dhe vendet e tjera me kurse këmbimi të fiksuar; ato do të detyrohen të lënë të lirë kursin ose të rivlerësojnë monedhat e tyre. Vendeve, monedhat e të cilave janë të lidhura me dollarin, u është dashur të bëjnë ndërhyrje monetare dhe të krijojnë rezerva të mëdha valutore që të pengojnë forcimin e monedhave kombëtare. Kjo sjell inflacion në këto vende, dhe është një arësye për bumet e bursave të aksioneve dhe të pasurive të paluajtshme në Azi. Mënyra që përdor Kina për të ndaluar shvleftësimin e dollarit është kërcënimi se nuk do të blejë më obligacione thesari të SHBA-së (çka e ka bërë pjesërisht). Nëse as SHBA as vendet në industrializim nuk tërhiqen, rezultati mund të jetë një refuzim përfundimtar i këtyre të fundit për të vazhduar financimin e defiçitit të SHBA-së.

Dollari është zhvleftësuar vetëm në raport me monedhat e palidhura me të. Kjo do të thotë se në vende si Japonia dhe Gjermania monedhat kanë pasur prirje të forcohen. Ministri gjerman i financave, Wolfgang Schäuble, i intervistuar në Nëntor 2010, kishte fjalë të ashpra për të thënë për homologun e tij amerikan, duke vërejtur se “SHBA ka jetuar me para borxh për shumë kohë” dhe se “Vendimet e Fed-it {për të blerë borxhe të thesarit të shtetit} sjellin më shumë pasiguri në ekonominë globale. Ato e shtojnë vështirësinë e arritjes së një ekuilibri të arësyeshëm midis vendeve të industrializuara dhe atyre në zhvillim, dhe minojnë besueshmërinë e SHBA-së në politikat fiskale. Ka anshmëri kur amerikanët akuzojnë kinezët për manipulimin e kurseve të këmbimit, dhe nga ana tjetër zhvleftësojnë artificialisht dollarin duke printuar para.”

Ndërkohë, po ashtu në Nëntor 2010, Kina dhe Rusia hoqën dollarin nga përdorimi në tregëtinë bilaterale, dhe Vladimir Putin, kryeministri rus, deklaroi se vendi i tij mund të fillojë të përdorë euron. Megjithëse Rusia nuk është ndër partnerët kryesorë të Kinës dhe nuk pritet të futet në eurozonë në të ardhmen e afërt, armiqësia e udhëheqësve të saj ndaj dollarit shton dhe pakënaqësitë e të tjerëve. Nëse Kina heq dollarin nga tregëtia me partnerë të tjerë, jo-SHBA, Washingtoni mund të ketë arësye për tu shqetësuar.